1 @c -*- coding: utf-8; mode: texinfo; fill-column: 60 -*-
3 Translation of GIT committish: 66dd932f6519b7913400a838c5efbc5407e06cd8
5 When revising a translation, copy the HEAD committish of the
6 version that you are working on. For details, see the Contributors'
7 Guide, node Updating translation committishes..
10 @c Translator: Jan Nieuwenhuizen
11 @c Translation checker:
12 @c Translation checker committish:
14 @include included/generating-output.itexi
19 @translationof Tutorial
22 Dit hoofdstuk is de basisinleiding voor het werken met
26 * Het compileren van een bestand::
27 * Het schrijven van invoerbestanden::
28 * Omgaan met foutmeldingen::
29 * Het lezen van de handleidingen::
32 @node Het compileren van een bestand
33 @translationof Compiling a file
34 @section Het compileren van een bestand
36 Deze paragraaf introduceert het @qq{compileren}---het
37 verwerken van LilyPond-invoerbestanden (geschreven door
38 jouzelf) voor het produceren van uitvoerbestanden.
47 @node Invoer schrijven
48 @translationof Entering input
49 @subsection Invoer schrijven
52 @cindex eerste voorbeeld
53 @cindex voorbeeld, eerste
54 @cindex hoofdlettergevoelig
56 @qq{Compileren} is de term die gebruikt wordt voor het
57 verwerken van een invoerbestand in LilyPond-formaat voor het
58 produceren van één of meer uitvoerbestanden.
59 Uitvoerbestanden zijn gewoonlijk PDF (om te printen of te
60 bekijken), MIDI (om af te spelen), en PNG (for online
61 gebruik). LilyPond-invoerbestanden zijn gewone
64 Dit is een voorbeeld van een eenvoudig invoerbestand:
67 \version "@w{@version{}}"
73 De grafische uitvoer is:
75 @c in this case we don't want verbatim
82 @warning{Noten en liedteksten in LilyPond invoer moeten
83 altijd binnen @w{@strong{@{ accolades @}}} staan. Om
84 ambiguïteit te voorkomen moeten deze accolades altijd los
85 staan, d.w.z. omgeven zijn door witruimte, of aan het begin
86 of einde van een regel staan. In sommige voorbeelden in
87 deze handleiding zijn ze weggelaten, maar vergeet ze niet te
88 gebruiken in je eigen muziek! Voor meer informatie over hoe
89 voorbeelden worden afgebeeld in deze handleiding, zie
90 @ref{Het lezen van de handleidingen}.}
92 LilyPond-invoer is @strong{hoofdlettergevoelig}.
93 @w{@samp{@{ c d e @}}} is geldige invoer; @w{@samp{@{ C D E
94 @}}} zal een foutmelding geven.
99 @subheading Het produceren van uitvoer
102 @cindex muziek weergeven
103 @cindex tekst-editors
105 Hoe je uitvoer produceert, is afhankelijk van je operating
106 systeem en van de programma's die je gebruikt.
111 @ref{MacOS X, @sourceimage{logo-macosx,,,}}
112 @ref{MacOS X, MacOS X} (grafisch)
115 @ref{Windows, @sourceimage{logo-windows,,,}}
116 @ref{Windows, Microsoft Windows} (grafisch)
119 @ref{Commandoregel, @sourceimage{logo-linux,,,}
120 @sourceimage{logo-freebsd,,,}
121 @sourceimage{logo-macosx,,,}
122 @sourceimage{logo-windows,,,}
124 @ref{Commandoregel, Alle operating systemens} (commandoregel)
128 Er zijn verscheidene andere tekst-editors beschikbaar met
129 specifieke LilyPond-ondersteuning. Voor meer informatie,
130 zie @rweb{Eenvoudiger bewerken}.
132 @warning{Als je LilyPond voor de allereerste keer draait,
133 kan dat een minuut of twee duren omdat alle systeemfonts
134 eerst moeten worden geanalyseerd. De volgende keer draait
135 LilyPond veel sneller!}
141 @cindex draaien van LilyPond onder MacOS X
142 @cindex MacOS X, draaien van LilyPond
150 @cindex draaien van LilyPond onder Windows
151 @cindex Windows, draaien van LilyPond
157 @translationof Command-line
158 @subsection Commandoregel
160 @cindex draaien van LilyPond onder Unix
161 @cindex Unix, draaien van LilyPond
165 @node Het schrijven van invoerbestanden
166 @translationof How to write input files
167 @section Het schrijven van invoerbestanden
169 Deze paragraaf introduceert de LilyPond basissyntax om je op
170 weg te helpen bij het schrijven van invoerbestanden.
173 * Eenvoudige notatie::
174 * Werken met invoerbestanden::
178 @node Eenvoudige notatie
179 @translationof Simple notation
180 @subsection Eenvoudige notatie
182 @cindex eenvoudige notatie
183 @cindex notatie, eenvoudig
185 LilyPond kan bepaalde notatie-elementen automatisch
186 toevoegen. In het volgende voorbeeld hebben we slechts vier
187 toonhoogten ingevoerd, maar LilyPond heeft een
188 muzieksleutel, een maatsoort, en nootlengtes toegevoegd.
190 @lilypond[verbatim,quote]
197 Dit gedrag kan worden veranderd, maar in de meeste gevallen
198 zijn deze automatische waarden heel handig.
201 @subheading Toonhoogten
204 @cindex relatieve modus
205 @cindex apostrof, enkel aanhalingsteken
207 @cindex toevallige tekens en relatieve modus
208 @cindex relatieve modus, en toevallige tekens
215 Terminologie: @rglos{pitch}, @rglos{interval},
216 @rglos{scale}, @rglos{middle C}, @rglos{octave},
219 De meest eenvoudige manier voor het invoeren van noten is de
220 @code{\relative} modus. In deze modus wordt het octaaf
221 automatisch gekozen door de aanname dat een opvolgende noot
222 altijd zo dicht mogelijk bij de vorige noot geplaatst moet
223 worden, d.w.z., hij wordt geplaatst in het octaaf dat binnen
224 drie notenbalk-ruimtes ten opzichte van de vorige noot valt.
225 We beginnen met het invoeren van het meest elementaire stuk
226 muziek, een @notation{toonladder}, waarin elke noot precies
227 één notenbalk-ruimte hoger is dan de vorige noot.
229 @lilypond[verbatim,quote]
230 % zet het beginpunt op de centrale C
237 De eerste noot is de @notation{centrale C}. Elke volgende
238 noot wordt zo dicht mogelijk geplaatst ten op zichte van de
239 vorige noot -- of anders gezegd, de eerste @code{c} is de C
240 het dichtst bij de centrale C. Die wordt gevolgd door
241 dichtstbijzijnde D ten opzichte van de vorige noot. We
242 kunnen melodieën maken die grotere intervallen hebben, nog
243 steeds uitsluitend gebruikmakend van de {\relative} modus:
245 @lilypond[verbatim,quote]
253 De eerste noot van de melodie hoeft niet te beginnen met de
254 noot die de begintoonhoogte aangeeft. In bovenstaand
255 voorbeeld is de eerste noot -- de @code{d} -- de
256 dichtstbijzijnde D bij de centrale C.
258 Door het toevoegen (of weghalen) van apostrofs @code{'} of
259 komma's @code{,} van het @q{@w{@code{@bs{}\relative
260 c'}}}-commando, kunnen we het beginoctaaf veranderen:
262 @lilypond[verbatim,quote]
263 % één octaaf boven de centrale C
269 Relatieve modus kan aanvankelijk wat verwarrend zijn, maar
270 het is de eenvoudigste manier om melodieën in te voeren.
271 Laten we eens kijken hoe het uitrekenen van relatieve
272 afstanden in de praktijk werkt. Beginnend met een B, die in
273 de vioolsleutel op de middelste lijn staat, kan je een C, D
274 en E bereiken binnen 3 notenbalk-ruimten omhoog, een een A,
275 G en F binnen 3 notenbalk-ruimten omlaag. Dus als de noot
276 na een B een C, D of E is, wordt aangenomen dat die hoger is
277 dan de B, en van een A, G of F wordt aangenomen dat hij
280 @lilypond[verbatim,quote]
282 b c % c is 1 notenbalk-ruimte omhoog, dus de c hoger
283 b d % d is 2 omhoog of 5 omlaag, dus de d hoger
284 b e % e is 3 omhoog of 4 omlaag, dus de e hoger
285 b a % a is 6 omhoog of 1 omlaag, dus de a lager
286 b g % g is 5 omhoog of 2 omlaag, dus de g lager
287 b f % f is 4 omhoog of 3 omlaag, dus de f lager
291 Precies hetzelfde gebeurt als een van deze noten verhoogd of
292 verlaagd is met een kruis of mol. @notation{Toevallige
293 tekens} worden @strong{volledig genegeerd} in de berekening
294 van de relatieve positie. Exact dezelfde
295 notenbalkruimte-telling wordt gedaan voor een noot op
296 willekeurig welke andere plaats op de notenbalk.
298 Om intervallen te gebruiken die groter zijn dan drie
299 notenbalk-ruimten, kunnen we het @notation{octaaf} verhogen
300 door een apostrof @code{'} (of enkel aanhalingsteken) aan de
301 notenaam toe te voegen. We kunnen het octaaf verlagen door
302 een komma @code{,} aan de notenaam toe toe voegen.
304 @lilypond[verbatim,quote]
312 Voor het veranderen van een noot met twee (of meer!) octaven
313 gebruiken we meerdere @code{''} of @code{,,} -- maar let op
314 dat je twee enkele apostrofs of aanhalingstekens gebruikt
315 @code{''} en niet één dubbel aanhalingsteken @code{"}@tie{}!
316 @c " - keeps quotes in order for context-sensitive editor -td
318 @subheading Nootlengten (ritmen)
326 @cindex gepuncteerde noot
327 @cindex lengten noteren
329 Terminologie: @rglos{beam}, @rglos{duration},
330 @rglos{whole note}, @rglos{half note}, @rglos{quarter note},
333 De @notation{lengte} van een noot wordt aangegeven door een
334 getal na de notenaam: @code{1} voor een @notation{hele
335 noot}, @code{2} voor een @notation{halve noot}, @code{4}
336 voor een @notation{kwartnoot} enzovoorts.
337 @notation{Waardestrepen} worden automatisch toegevoegd.
339 Als je geen lengte aangeeft, word te vorige lengte ook
340 gebruikt voor de volgende noot. De lengte van de eerste
341 noot is standaard een kwartnoot.
343 @lilypond[verbatim,quote]
347 a16 a a a a32 a a a a64 a a a a a a a a2
351 Voor het maken van @notation{gepuncteerde noten} voeg je een
352 punt @code{.} toe aan het lengte-getal. De lengte van een
353 gepuncteerde noot moet expliciet worden aangegeven (d.w.z.,
354 altijd ook met een getal).
356 @lilypond[verbatim,quote]
367 @cindex rusten noteren
369 Terminologie: @rglos{rest}.
371 Een @notation{rust} voer je in net zoals een noot met de
374 @lilypond[verbatim,quote]
382 @subheading Maatsoort
389 Terminologie: @rglos{time signature}.
391 De @notation{maatsoort} kun je aangeven met het @code{\time}
394 @lilypond[verbatim,quote]
418 Terminologie: @rglos{clef}.
420 De @notation{sleutel} kun je aangeven met het @code{\clef}
423 @lilypond[verbatim,quote]
437 @subheading Alles samen
439 Hier is een klein voorbeeld dat al deze onderdelen samen
442 @lilypond[verbatim,quote]
456 Notatiehandleiding: @ruser{Writing pitches},
457 @ruser{Writing rhythms}, @ruser{Writing rests},
458 @ruser{Time signature}, @ruser{Clef}.
461 @node Werken met invoerbestanden
462 @translationof Working on input files
463 @subsection Werken met invoerbestanden
466 @cindex haakjes, gekruld
468 @cindex regelcommentaar
469 @cindex commentaar, regel
470 @cindex blokcommentaar
471 @cindex commentaar, blok
472 @cindex hoofdlettergevoelig
473 @cindex witruimteongevoelig
475 @cindex versie aangeven
482 @funindex %@{ ... %@}
484 LilyPond-invoerbestanden lijken op broncodebestanden van de
485 meest gebruikte programmeertalen. Ze bevatten een
486 versie-uitdrukking, zijn hoofdlettergevoelig, en witruimte
487 wordt grotendeels genegeerd. Expressies worden gevormd met
488 accolades @w{@code{@{ @}}}, en commentaren worden aangegeven met
489 @code{%} of @w{@code{%@{ @dots{} %@}}}@tie{}.
491 Als de vorige alinea totale onzin lijkt, geen probleem! We
492 leggen hieronder uit wat al deze termen betekenen:
497 @strong{Versie-uitdrukking}:
498 Elk LilyPond-bestand zou een versie-uitdrukking moeten
499 hebben. Een versie-uitdrukking is een regel die aangeeft
500 voor welke versie van LilyPond het bestand is geschreven,
501 zoals in onderstaand voorbeeld:
504 \version "@w{@version{}}"
507 De versie-uitdrukking wordt altijd helemaal bovenin het
508 LilyPond-bestand gezet.
510 Er zijn twee redenen waarom de versie-uitdrukking belangrijk
511 is. Ten eerste maakt het een automatische update van het
512 invoerbestand mogelijk voor wanneer de syntax van een
513 nieuwere LilyPond-versie verandert. Ten tweede geeft het de
514 LilyPond-versie aan die nodig is om het bestand te
517 Als de versie-uitdrukking wordt weggelaten uit een
518 invoerbestand, zal LilyPond een waarschuwing geven tijdens
519 het compileren van het bestand.
522 @strong{Hoofdlettergevoelig}:
523 het maakt uit of je een letter als kleine letter typt (bijv.
524 @w{@code{a, b, s, t}}) of als hoofdletter (bijv. @w{@code{A,
525 B, S, T}}). Noten zijn met een kleine letter: @w{@samp{@{ c
526 d e @}}} is geldige invoer; @w{@samp{@{ C D E @}}} geeft een
530 @strong{Witeruimteongevoelig}:
531 het maakt niet uit hoeveel spaties (of tabs of nieuwe
532 regels) je invoegt. @w{@samp{@{ c d e @}}} betekent
533 hetzelfde als @w{@samp{@{ c @tie{}} @tie{} @tie{} d e @}} en
542 Het laatste voorbeeld leest natuurlijk erg lastig. Een
543 goede vuistregel is om blokken code in te springen met twee
552 Echter, vele syntactische elementen @emph{moeten} van elkaar
553 gescheiden worden door witruimte. Anders gezegd, witruimte
554 kan altijd worden @emph{ingevoegd}, maar niet altijd worden
555 @emph{weggehaald}. Omdat ontbrekende witruimte voor vreemde
556 foutmeldingen kan zorgen, is het verstandig altijd witruimte
557 te gebruiken voor en na elk syntactisch element,
558 bijvoorbeeld, voor en na elke accolade.
561 @strong{Uitdrukkingen}:
562 om elk stuk LilyPond-invoer moeten @strong{@{@tie{}accolades@tie{}@}}
563 heen staan. Deze haakjes vertellen LilyPond dat de invoer
564 een enkele muziekuitdrukking is, net als de haakjes
565 @code{()} bij wiskunde. De accolades moeten altijd los
566 staan, d.w.z. omgeven zijn door witruimte, of aan het begin
567 of einde van een regel staan om ambiguïteiten te voorkomen.
569 Een LilyPond-commando gevolgd door een enkele uitdrukking
570 tussen accolades (zoals @q{@w{@code{@bs{}relative c' @{
571 @dots{} @}}}}) telt ook als een enkele muziekuitdrukking.
574 @cindex regercommentaar
575 @cindex blokcommentaar
577 @strong{Commentaren}:
578 een commentaar is een opmerking voor de lezer van de
579 muziekinvoer; het wordt genegeerd tijdens het verwerken, dus
580 het heeft geen effect op de geprinte uitvoer. Er zijn twee
581 soorten commentaar. Het procentteken @code{%} markeert het
582 begin van een regelcommentaar; alles na een @code{%} op die
583 regel wordt genegeerd. Een regelcommentaar wordt altijd
584 @emph{boven} de regel geplaatst waar hij bij hoort.
588 % dit commentaar slaat op de B's
592 Een blokcommentaar markeert een heel stuk van de
593 muziekinvoer als commentaar. Alles wat tussen @code{%@{} en
594 @code{%@}} staat, wordt genegeerd. Echter, blockcommentaren
595 kunnen niet worden ge@q{nest}. Dat betekent dat je een
596 blokcommentaar niet binnen een ander blokcommentaar kunt
597 zetten. Als je dat toch probeert, zal de eerste @code{%@}}
598 @emph{beide} blokcommentaren sluiten. Het volgende fragment
599 toont het gebruik van commentaren:
602 % noten voor twinkle twinkle volgen
606 Deze regel, en de noten hieronder worden genegeerd,
607 omdat ze in een blokcommentaar staan.
615 @node Omgaan met foutmeldingen
616 @section Omgaan met foutmeldingen
617 @translationof Dealing with errors
619 @cindex problemen oplossen
620 @cindex oplossen van problemen
622 Soms produceert LilyPond niet de uitvoer die je verwachtte.
623 Deze paragraaf geeft enkele verwijzingen om je te helpen met
624 het oplossen van problemen die je tegen zou kunnen komen.
627 * Algemene tips voor het oplossen van problemen::
628 * Enkele algemene fouten::
631 @node Algemene tips voor het oplossen van problemen
632 @subsection Algemene tips voor het oplossen van problemen
633 @node General troubleshooting tips
635 Het oplossen van LilyPond-problemen kan een uitdaging als je
636 gewend bent aan een grafische gebruikers interface, omdat
637 ongeldige invoerbestanden kunnen worden gemaakt. Zodra dit
638 gebeurt, is een logische aanpak de beste manier om het
639 probleem te identificeren en op te lossen. Enkele
640 richtlijnen om je te helpen dit te leren, worden gegeven in
641 @rprogram{Troubleshooting}.
643 @node Enkele algemene fouten
644 @subsection Enkele algemene fouten
645 @translationof Some common errors
647 @cindex algemene fouten
648 @cindex fouten, algemene
650 Er zijn een paar algemene fouten die moeilijk op te lossen
651 zijn als je alleen afgaat op de foutmelding die wordt
652 getoond. Deze fouten worden beschreven in @rprogram{Common
656 @node Het lezen van de handleidingen
657 @translationof How to read the manuals
658 @section Het lezen van de handleidingen
660 Deze paragraaf laat zien hoe je de documentatie efficient
661 kunt lezen, en introduceert enkele nuttige interactieve
662 functies die beschikbaar zijn in de online-versie.
665 * Weggelaten materiaal::
666 * Klikbare voorbeelden::
667 * Overzicht van handleidingen::
671 @node Weggelaten materiaal
672 @translationof Omitted material
673 @subsection Weggelaten materiaal
676 @cindex hoe de handleidingen te lezen
677 @cindex handleiding, lezen
678 @cindex het lezen van de handleiding
679 @cindex voorbeelden, aanklikbaar
680 @cindex klikbare voorbeelden
681 @cindex tips voor het bouwen van bestanden
683 @cindex bouwen van bestanden, tips
684 @cindex bestanden, tips om te maken
686 LilyPond-invoer moet tussen @code{@{ @}}-tekens of
687 @q{@w{@code{@bs{}relative c'' @{ @dots{} @}}}} staan, zoals
688 we gezien hebben in @ref{Werken met invoerbestanden}. Vanaf
689 nu zullen we dit weglaten uit de meeste voorbeelden in de
690 handleiding. Als je die voorbeelden wilt gebruiken, kun je
691 you de getoonde invoer kopiëren en plakken, maar je
692 @strong{moet} zelf wel @q{@w{@code{@bs{}relative c'' @{ @dots{} @}}}}
697 @dots{}plak hier het voorbeeld@dots{}
701 Waarom laten we die accolades weg? De meeste voorbeelden in
702 deze handleiding kunnen midden in een langer stuk muziek
703 worden ingevoegd. Bij zulke voorbeelden is het onzinnig om
704 @q{@w{@code{@bs{}relative c'' @{ @dots{} @}}}} toe te voegen
705 -- je moet een @code{\relative} niet binnen een ander
706 @code{\relative} zetten! Als we @q{@w{@code{@bs{}relative
707 c'' @{ @dots{} @}}}} om elk voorbeeld heen zouden zetten,
708 zou je een klein documentatievoorbeeld niet zomaar kunnen
709 kopiëren en in een langer stuk kunnen plakken. De meeste
710 mensen willen materiaal toevoegen aan een bestaand stuk, dus
711 zorgen we dat de handleiding daarvoor het meest geschikt is.
713 Verder moet elk LilyPond-bestand eigenlijk ook een
714 @code{\version}-uitdrukking hebben. Omdat de voorbeelden in
715 de handleidingen fragmenten zijn, en geen volledige
716 bestanden, wordt de @code{\version}-uitdrukking weggelaten.
717 Maar je zou er een gewoonte van moeten maken ze in je
718 bestanden op te nemen.
720 @node Klikbare voorbeelden
721 @translationof Clickable examples
722 @subsection Klikbare voorbeelden
724 @warning{Deze functie is uitsluitend beschikbaar in de
727 Veel mensen leren programma's door te proberen en er wat mee
728 te prutsen. Dat kan ook goed met LilyPond. Als je op een
729 afbeelding in de HTML-versie van deze handleiding klikt, zie
730 je de exacte LilyPond-invoer die gebruikt is om die
731 afbeelding te genereren. Probeer het maar met deze
737 c4-\markup { \bold \huge { Klik hier. } }
741 Door het knippen en plakken van het gehele @qq{ly
742 snippet}-gedeelte, heb je een sjabloon om je experiment mee
743 te beginnen. Om precies dezelde uitvoer te krijgen
744 (inclusief regelbreedte en alles), kopiëer alles vanaf
745 @qq{Start cut-&-pastable section} tot aan het einde van het
752 @n ode Keyboard navigation
753 @s ubsection Keyboard navigation
755 @warning{This features is only available in the HTML manuals.}
757 @c TODO: once this is figured out, insert it here.
759 We are currently working on this feature.
762 @node Overzicht van handleidingen
763 @translationof Overview of manuals
764 @subsection Overzicht van handleidingen
766 Er is veel documentatie voor LilyPond. Nieuwe gebruikers
767 weten soms niet helemaal wat ze nu wel en niet zouden moeten
768 lezen, en soms slaan ze essentiële delen over.
770 @warning{Sla liever geen belangrjke delen van de
771 documentatie over. Dat maakt het veel lastiger vinden om
772 het vervolg te begrijpen.}
777 @strong{Voordat je ook maar @emph{iets}} probeert: lees uit
778 de Beginnershandleiding het @ref{Leerboek}, en @ref{Algemene
779 muzieknotatie}. Als je muziektermen tegenkomt die je niet
780 herkent, zoek ze dan op in de @rglosnamed{Top,
784 @strong{Voordat je een heel muziekstuk probeert te
785 schrijven}: lees uit de Beginnershandleiding de
786 @ref{Fundamentele concepten}. Daarna wil je wellicht de
787 relevante delen van de @rusernamed{Top, Notatiehandleiding}
791 @strong{Voordat je de standaarduitvoer probeert te
792 veranderen}: lees uit de Beginnershandleiding over
793 @ref{Tweaking output}.
796 @strong{Voordat je een groot project begint}: lees uit de
797 Gebruikershandleiding @rprogram{Suggestions for writing