1 @c -*- coding: utf-8; mode: texinfo; fill-column: 60 -*-
3 Translation of GIT committish: 6908517be0826a3386264cd6d26d742b18e3a227
5 When revising a translation, copy the HEAD committish of the
6 version that you are working on. For details, see the Contributors'
7 Guide, node Updating translation committishes..
10 @c Translator: Jan Nieuwenhuizen
11 @c Translation checker:
12 @c Translation checker committish:
14 @include included/generating-output.itexi
19 @translationof Tutorial
22 Dit hoofdstuk is de basisinleiding voor het werken met
26 * Het compileren van een bestand::
27 * Het schrijven van invoerbestanden::
28 * Omgaan met foutmeldingen::
29 * Het lezen van de handleidingen::
32 @node Het compileren van een bestand
33 @translationof Compiling a file
34 @section Het compileren van een bestand
36 Deze paragraaf introduceert het @qq{compileren}---het
37 verwerken van LilyPond-invoerbestanden (geschreven door
38 jouzelf) voor het produceren van uitvoerbestanden.
47 @node Invoer schrijven
48 @translationof Entering input
49 @subsection Invoer schrijven
52 @cindex eerste voorbeeld
53 @cindex voorbeeld, eerste
54 @cindex hoofdlettergevoelig
56 @qq{Compileren} is de term die gebruikt wordt voor het
57 verwerken van een invoerbestand in LilyPond-formaat voor het
58 produceren van één of meer uitvoerbestanden.
59 Uitvoerbestanden zijn gewoonlijk PDF (om te printen of te
60 bekijken), MIDI (om af te spelen), en PNG (for online
61 gebruik). LilyPond-invoerbestanden zijn gewone
64 Dit is een voorbeeld van een eenvoudig invoerbestand:
67 \version "@w{@version{}}"
73 De grafische uitvoer is:
75 @c in this case we don't want verbatim
82 @warning{Noten en liedteksten in LilyPond invoer moeten
83 altijd binnen @w{@strong{@{ accolades @}}} staan. Om
84 ambiguïteit te voorkomen moeten deze accolades altijd los
85 staan, d.w.z. omgeven zijn door witruimte, of aan het begin
86 of einde van een regel staan. In sommige voorbeelden in
87 deze handleiding zijn ze weggelaten, maar vergeet ze niet te
88 gebruiken in je eigen muziek! Voor meer informatie over hoe
89 voorbeelden worden afgebeeld in deze handleiding, zie
90 @ref{Het lezen van de handleidingen}.}
92 LilyPond-invoer is @strong{hoofdlettergevoelig}.
93 @w{@samp{@{ c d e @}}} is geldige invoer; @w{@samp{@{ C D E
94 @}}} zal een foutmelding geven.
99 @subheading Het produceren van uitvoer
102 @cindex muziek weergeven
103 @cindex tekst-editors
105 Hoe je uitvoer produceert, is afhankelijk van je operating
106 systeem en van de programma's die je gebruikt.
111 @ref{MacOS X, @sourceimage{logo-macosx,,,}}
112 @ref{MacOS X, MacOS X} (grafisch)
115 @ref{Windows, @sourceimage{logo-windows,,,}}
116 @ref{Windows, Microsoft Windows} (grafisch)
119 @ref{Commandoregel, @sourceimage{logo-linux,,,}
120 @sourceimage{logo-freebsd,,,}
121 @sourceimage{logo-macosx,,,}
122 @sourceimage{logo-windows,,,}
124 @ref{Commandoregel, Alle operating systemens} (commandoregel)
128 Er zijn verscheidene andere tekst-editors beschikbaar met
129 specifieke LilyPond-ondersteuning. Voor meer informatie,
130 zie @rweb{Eenvoudiger bewerken}.
132 @warning{Als je LilyPond voor de allereerste keer draait,
133 kan dat een minuut of twee duren omdat alle systeemfonts
134 eerst moeten worden geanalyseerd. De volgende keer draait
135 LilyPond veel sneller!}
141 @cindex draaien van LilyPond onder MacOS X
142 @cindex MacOS X, draaien van LilyPond
150 @cindex draaien van LilyPond onder Windows
151 @cindex Windows, draaien van LilyPond
157 @translationof Command-line
158 @subsection Commandoregel
160 @cindex draaien van LilyPond onder Unix
161 @cindex Unix, draaien van LilyPond
165 @node Het schrijven van invoerbestanden
166 @translationof How to write input files
167 @section Het schrijven van invoerbestanden
169 Deze paragraaf introduceert de LilyPond basissyntax om je op
170 weg te helpen bij het schrijven van invoerbestanden.
173 * Eenvoudige notatie::
174 * Werken met invoerbestanden::
178 @node Eenvoudige notatie
179 @translationof Simple notation
180 @subsection Eenvoudige notatie
182 @cindex eenvoudige notatie
183 @cindex notatie, eenvoudig
185 LilyPond kan bepaalde notatie-elementen automatisch
186 toevoegen. In het volgende voorbeeld hebben we slechts vier
187 toonhoogten ingevoerd, maar LilyPond heeft een
188 muzieksleutel, een maatsoort, en nootlengtes toegevoegd.
190 @lilypond[verbatim,quote]
197 Dit gedrag kan worden veranderd, maar in de meeste gevallen
198 zijn deze automatische waarden heel handig.
201 @subheading Toonhoogten
204 @cindex relatieve modus
205 @cindex apostrof, enkel aanhalingsteken
207 @cindex toevallige tekens en relatieve modus
208 @cindex relatieve modus, en toevallige tekens
215 Terminologie: @rglos{pitch}, @rglos{interval},
216 @rglos{scale}, @rglos{middle C}, @rglos{octave},
219 De meest eenvoudige manier voor het invoeren van noten is de
220 @code{\relative} modus. In deze modus wordt het octaaf
221 automatisch gekozen door de aanname dat een opvolgende noot
222 altijd zo dicht mogelijk bij de vorige noot geplaatst moet
223 worden, d.w.z., hij wordt geplaatst in het octaaf dat binnen
224 drie notenbalk-ruimtes ten opzichte van de vorige noot valt.
225 We beginnen met het invoeren van het meest elementaire stuk
226 muziek, een @notation{toonladder}, waarin elke noot precies
227 één notenbalk-ruimte hoger is dan de vorige noot.
229 @lilypond[verbatim,quote]
230 % zet het beginpunt op de centrale C
237 De eerste noot is de @notation{centrale C}. Elke volgende
238 noot wordt zo dicht mogelijk geplaatst ten op zichte van de
239 vorige noot -- of anders gezegd, de eerste @code{c} is de C
240 het dichtst bij de centrale C. Die wordt gevolgd door
241 dichtstbijzijnde D ten opzichte van de vorige noot. We
242 kunnen melodieën maken die grotere intervallen hebben, nog
243 steeds uitsluitend gebruikmakend van de @code{\relative}
246 @lilypond[verbatim,quote]
254 De eerste noot van de melodie hoeft niet te beginnen met de
255 noot die de begintoonhoogte aangeeft. In bovenstaand
256 voorbeeld is de eerste noot -- de @code{d} -- de
257 dichtstbijzijnde D bij de centrale C.
259 Door het toevoegen (of weghalen) van apostrofs @code{'} of
260 komma's @code{,} van het @q{@w{@code{@bs{}\relative
261 c'}}}-commando, kunnen we het beginoctaaf veranderen:
263 @lilypond[verbatim,quote]
264 % één octaaf boven de centrale C
270 Relatieve modus kan aanvankelijk wat verwarrend zijn, maar
271 het is de eenvoudigste manier om melodieën in te voeren.
272 Laten we eens kijken hoe het uitrekenen van relatieve
273 afstanden in de praktijk werkt. Beginnend met een B, die in
274 de vioolsleutel op de middelste lijn staat, kan je een C, D
275 en E bereiken binnen 3 notenbalk-ruimten omhoog, een een A,
276 G en F binnen 3 notenbalk-ruimten omlaag. Dus als de noot
277 na een B een C, D of E is, wordt aangenomen dat die hoger is
278 dan de B, en van een A, G of F wordt aangenomen dat hij
281 @lilypond[verbatim,quote]
283 b c % c is 1 notenbalk-ruimte omhoog, dus de c hoger
284 b d % d is 2 omhoog of 5 omlaag, dus de d hoger
285 b e % e is 3 omhoog of 4 omlaag, dus de e hoger
286 b a % a is 6 omhoog of 1 omlaag, dus de a lager
287 b g % g is 5 omhoog of 2 omlaag, dus de g lager
288 b f % f is 4 omhoog of 3 omlaag, dus de f lager
292 Precies hetzelfde gebeurt als een van deze noten verhoogd of
293 verlaagd is met een kruis of mol. @notation{Toevallige
294 tekens} worden @strong{volledig genegeerd} in de berekening
295 van de relatieve positie. Exact dezelfde
296 notenbalkruimte-telling wordt gedaan voor een noot op
297 willekeurig welke andere plaats op de notenbalk.
299 Om intervallen te gebruiken die groter zijn dan drie
300 notenbalk-ruimten, kunnen we het @notation{octaaf} verhogen
301 door een apostrof @code{'} (of enkel aanhalingsteken) aan de
302 notenaam toe te voegen. We kunnen het octaaf verlagen door
303 een komma @code{,} aan de notenaam toe toe voegen.
305 @lilypond[verbatim,quote]
313 Voor het veranderen van een noot met twee (of meer!) octaven
314 gebruiken we meerdere @code{''} of @code{,,} -- maar let op
315 dat je twee enkele apostrofs of aanhalingstekens gebruikt
316 @code{''} en niet één dubbel aanhalingsteken @code{"}@tie{}!
317 @c " - keeps quotes in order for context-sensitive editor -td
319 @subheading Nootlengten (ritmen)
327 @cindex gepuncteerde noot
328 @cindex lengten noteren
330 Terminologie: @rglos{beam}, @rglos{duration},
331 @rglos{whole note}, @rglos{half note}, @rglos{quarter note},
334 De @notation{lengte} van een noot wordt aangegeven door een
335 getal na de notenaam: @code{1} voor een @notation{hele
336 noot}, @code{2} voor een @notation{halve noot}, @code{4}
337 voor een @notation{kwartnoot} enzovoorts.
338 @notation{Waardestrepen} worden automatisch toegevoegd.
340 Als je geen lengte aangeeft, word te vorige lengte ook
341 gebruikt voor de volgende noot. De lengte van de eerste
342 noot is standaard een kwartnoot.
344 @lilypond[verbatim,quote]
348 a16 a a a a32 a a a a64 a a a a a a a a2
352 Voor het maken van @notation{gepuncteerde noten} voeg je een
353 punt @code{.} toe aan het lengte-getal. De lengte van een
354 gepuncteerde noot moet expliciet worden aangegeven (d.w.z.,
355 altijd ook met een getal).
357 @lilypond[verbatim,quote]
368 @cindex rusten noteren
370 Terminologie: @rglos{rest}.
372 Een @notation{rust} voer je in net zoals een noot met de
375 @lilypond[verbatim,quote]
383 @subheading Maatsoort
390 Terminologie: @rglos{time signature}.
392 De @notation{maatsoort} kun je aangeven met het @code{\time}-commando:
394 @lilypond[verbatim,quote]
405 @subheading Tempo-aanduidingen
408 @cindex metronome marks
413 Terminologie: @rglos{tempo indication}, @rglos{metronome}.
415 De @notation{tempo indication} en @notation{metronome mark} worden
416 gezet met het @code{\tempo}-commando:
418 @lilypond[verbatim,quote]
427 \tempo "Presto" 4 = 120
445 Terminologie: @rglos{clef}.
447 De @notation{sleutel} kun je aangeven met het @code{\clef}
450 @lilypond[verbatim,quote]
464 @subheading Alles samen
466 Hier is een klein voorbeeld dat al deze onderdelen samen
469 @lilypond[verbatim,quote]
473 \tempo "Andante" 4 = 120
484 Notatiehandleiding: @ruser{Writing pitches},
485 @ruser{Writing rhythms}, @ruser{Writing rests},
486 @ruser{Time signature}, @ruser{Clef}.
489 @node Werken met invoerbestanden
490 @translationof Working on input files
491 @subsection Werken met invoerbestanden
494 @cindex haakjes, gekruld
496 @cindex regelcommentaar
497 @cindex commentaar, regel
498 @cindex blokcommentaar
499 @cindex commentaar, blok
500 @cindex hoofdlettergevoelig
501 @cindex witruimteongevoelig
503 @cindex versie aangeven
510 @funindex %@{ ... %@}
512 LilyPond-invoerbestanden lijken op broncodebestanden van de
513 meest gebruikte programmeertalen. Ze bevatten een
514 versie-uitdrukking, zijn hoofdlettergevoelig, en witruimte
515 wordt grotendeels genegeerd. Expressies worden gevormd met
516 accolades @w{@code{@{ @}}}, en commentaren worden aangegeven met
517 @code{%} of @w{@code{%@{ @dots{} %@}}}@tie{}.
519 Als de vorige alinea totale onzin lijkt, geen probleem! We
520 leggen hieronder uit wat al deze termen betekenen:
525 @strong{Versie-uitdrukking}:
526 Elk LilyPond-bestand zou een versie-uitdrukking moeten
527 hebben. Een versie-uitdrukking is een regel die aangeeft
528 voor welke versie van LilyPond het bestand is geschreven,
529 zoals in onderstaand voorbeeld:
532 \version "@w{@version{}}"
535 De versie-uitdrukking wordt altijd helemaal bovenin het
536 LilyPond-bestand gezet.
538 Er zijn twee redenen waarom de versie-uitdrukking belangrijk
539 is. Ten eerste maakt het een automatische update van het
540 invoerbestand mogelijk voor wanneer de syntax van een
541 nieuwere LilyPond-versie verandert. Ten tweede geeft het de
542 LilyPond-versie aan die nodig is om het bestand te
545 Als de versie-uitdrukking wordt weggelaten uit een
546 invoerbestand, zal LilyPond een waarschuwing geven tijdens
547 het compileren van het bestand.
550 @strong{Hoofdlettergevoelig}:
551 het maakt uit of je een letter als kleine letter typt (bijv.
552 @w{@code{a, b, s, t}}) of als hoofdletter (bijv. @w{@code{A,
553 B, S, T}}). Noten zijn met een kleine letter: @w{@samp{@{ c
554 d e @}}} is geldige invoer; @w{@samp{@{ C D E @}}} geeft een
558 @strong{Witeruimteongevoelig}:
559 het maakt niet uit hoeveel spaties (of tabs of nieuwe
560 regels) je invoegt. @w{@samp{@{ c d e @}}} betekent
561 hetzelfde als @w{@samp{@{ c @tie{}} @tie{} @tie{} d e @}} en
570 Het laatste voorbeeld leest natuurlijk erg lastig. Een
571 goede vuistregel is om blokken code in te springen met twee
580 Echter, vele syntactische elementen @emph{moeten} van elkaar
581 gescheiden worden door witruimte. Anders gezegd, witruimte
582 kan altijd worden @emph{ingevoegd}, maar niet altijd worden
583 @emph{weggehaald}. Omdat ontbrekende witruimte voor vreemde
584 foutmeldingen kan zorgen, is het verstandig altijd witruimte
585 te gebruiken voor en na elk syntactisch element,
586 bijvoorbeeld, voor en na elke accolade.
589 @strong{Uitdrukkingen}:
590 om elk stuk LilyPond-invoer moeten @strong{@{@tie{}accolades@tie{}@}}
591 heen staan. Deze haakjes vertellen LilyPond dat de invoer
592 een enkele muziekuitdrukking is, net als de haakjes
593 @code{()} bij wiskunde. De accolades moeten altijd los
594 staan, d.w.z. omgeven zijn door witruimte, of aan het begin
595 of einde van een regel staan om ambiguïteiten te voorkomen.
597 Een LilyPond-commando gevolgd door een enkele uitdrukking
598 tussen accolades (zoals @q{@w{@code{@bs{}relative c' @{
599 @dots{} @}}}}) telt ook als een enkele muziekuitdrukking.
602 @cindex regercommentaar
603 @cindex blokcommentaar
605 @strong{Commentaren}:
606 een commentaar is een opmerking voor de lezer van de
607 muziekinvoer; het wordt genegeerd tijdens het verwerken, dus
608 het heeft geen effect op de geprinte uitvoer. Er zijn twee
609 soorten commentaar. Het procentteken @code{%} markeert het
610 begin van een regelcommentaar; alles na een @code{%} op die
611 regel wordt genegeerd. Een regelcommentaar wordt altijd
612 @emph{boven} de regel geplaatst waar hij bij hoort.
616 % dit commentaar slaat op de B's
620 Een blokcommentaar markeert een heel stuk van de
621 muziekinvoer als commentaar. Alles wat tussen @code{%@{} en
622 @code{%@}} staat, wordt genegeerd. Echter, blockcommentaren
623 kunnen niet worden ge@q{nest}. Dat betekent dat je een
624 blokcommentaar niet binnen een ander blokcommentaar kunt
625 zetten. Als je dat toch probeert, zal de eerste @code{%@}}
626 @emph{beide} blokcommentaren sluiten. Het volgende fragment
627 toont het gebruik van commentaren:
630 % noten voor twinkle twinkle volgen
634 Deze regel, en de noten hieronder worden genegeerd,
635 omdat ze in een blokcommentaar staan.
643 @node Omgaan met foutmeldingen
644 @section Omgaan met foutmeldingen
645 @translationof Dealing with errors
647 @cindex problemen oplossen
648 @cindex oplossen van problemen
650 Soms produceert LilyPond niet de uitvoer die je verwachtte.
651 Deze paragraaf geeft enkele verwijzingen om je te helpen met
652 het oplossen van problemen die je tegen zou kunnen komen.
655 * Algemene tips voor het oplossen van problemen::
656 * Enkele algemene fouten::
659 @node Algemene tips voor het oplossen van problemen
660 @subsection Algemene tips voor het oplossen van problemen
661 @node General troubleshooting tips
663 Het oplossen van LilyPond-problemen kan een uitdaging als je
664 gewend bent aan een grafische gebruikers interface, omdat
665 ongeldige invoerbestanden kunnen worden gemaakt. Zodra dit
666 gebeurt, is een logische aanpak de beste manier om het
667 probleem te identificeren en op te lossen. Enkele
668 richtlijnen om je te helpen dit te leren, worden gegeven in
669 @rprogram{Troubleshooting}.
671 @node Enkele algemene fouten
672 @subsection Enkele algemene fouten
673 @translationof Some common errors
675 @cindex algemene fouten
676 @cindex fouten, algemene
678 Er zijn een paar algemene fouten die moeilijk op te lossen
679 zijn als je alleen afgaat op de foutmelding die wordt
680 getoond. Deze fouten worden beschreven in @rprogram{Common
684 @node Het lezen van de handleidingen
685 @translationof How to read the manuals
686 @section Het lezen van de handleidingen
688 Deze paragraaf laat zien hoe je de documentatie efficient
689 kunt lezen, en introduceert enkele nuttige interactieve
690 functies die beschikbaar zijn in de online-versie.
693 * Weggelaten materiaal::
694 * Klikbare voorbeelden::
695 * Overzicht van handleidingen::
699 @node Weggelaten materiaal
700 @translationof Omitted material
701 @subsection Weggelaten materiaal
704 @cindex hoe de handleidingen te lezen
705 @cindex handleiding, lezen
706 @cindex het lezen van de handleiding
707 @cindex voorbeelden, aanklikbaar
708 @cindex klikbare voorbeelden
709 @cindex tips voor het bouwen van bestanden
711 @cindex bouwen van bestanden, tips
712 @cindex bestanden, tips om te maken
714 LilyPond-invoer moet tussen @code{@{ @}}-tekens of
715 @q{@w{@code{@bs{}relative c'' @{ @dots{} @}}}} staan, zoals
716 we gezien hebben in @ref{Werken met invoerbestanden}. Vanaf
717 nu zullen we dit weglaten uit de meeste voorbeelden in de
718 handleiding. Als je die voorbeelden wilt gebruiken, kun je
719 you de getoonde invoer kopiëren en plakken, maar je
720 @strong{moet} zelf wel @q{@w{@code{@bs{}relative c'' @{ @dots{} @}}}}
725 @dots{}plak hier het voorbeeld@dots{}
729 Waarom laten we die accolades weg? De meeste voorbeelden in
730 deze handleiding kunnen midden in een langer stuk muziek
731 worden ingevoegd. Bij zulke voorbeelden is het onzinnig om
732 @q{@w{@code{@bs{}relative c'' @{ @dots{} @}}}} toe te voegen
733 -- je moet een @code{\relative} niet binnen een ander
734 @code{\relative} zetten! Als we @q{@w{@code{@bs{}relative
735 c'' @{ @dots{} @}}}} om elk voorbeeld heen zouden zetten,
736 zou je een klein documentatievoorbeeld niet zomaar kunnen
737 kopiëren en in een langer stuk kunnen plakken. De meeste
738 mensen willen materiaal toevoegen aan een bestaand stuk, dus
739 zorgen we dat de handleiding daarvoor het meest geschikt is.
741 Verder moet elk LilyPond-bestand eigenlijk ook een
742 @code{\version}-uitdrukking hebben. Omdat de voorbeelden in
743 de handleidingen fragmenten zijn, en geen volledige
744 bestanden, wordt de @code{\version}-uitdrukking weggelaten.
745 Maar je zou er een gewoonte van moeten maken ze in je
746 bestanden op te nemen.
748 @node Klikbare voorbeelden
749 @translationof Clickable examples
750 @subsection Klikbare voorbeelden
752 @warning{Deze functie is uitsluitend beschikbaar in de
755 Veel mensen leren programma's door te proberen en er wat mee
756 te prutsen. Dat kan ook goed met LilyPond. Als je op een
757 afbeelding in de HTML-versie van deze handleiding klikt, zie
758 je de exacte LilyPond-invoer die gebruikt is om die
759 afbeelding te genereren. Probeer het maar met deze
765 c4-\markup { \bold \huge { Klik hier. } }
769 Door het knippen en plakken van het gehele @qq{ly
770 snippet}-gedeelte, heb je een sjabloon om je experiment mee
771 te beginnen. Om precies dezelde uitvoer te krijgen
772 (inclusief regelbreedte en alles), kopiëer alles vanaf
773 @qq{Start cut-&-pastable section} tot aan het einde van het
780 @n ode Keyboard navigation
781 @s ubsection Keyboard navigation
783 @warning{This features is only available in the HTML manuals.}
785 @c TODO: once this is figured out, insert it here.
787 We are currently working on this feature.
790 @node Overzicht van handleidingen
791 @translationof Overview of manuals
792 @subsection Overzicht van handleidingen
794 Er is veel documentatie voor LilyPond. Nieuwe gebruikers
795 weten soms niet helemaal wat ze nu wel en niet zouden moeten
796 lezen, en soms slaan ze essentiële delen over.
798 @warning{Sla liever geen belangrjke delen van de
799 documentatie over. Dat maakt het veel lastiger vinden om
800 het vervolg te begrijpen.}
805 @strong{Voordat je ook maar @emph{iets}} probeert: lees uit
806 de Beginnershandleiding het @ref{Leerboek}, en @ref{Algemene
807 muzieknotatie}. Als je muziektermen tegenkomt die je niet
808 herkent, zoek ze dan op in de @rglosnamed{Top,
812 @strong{Voordat je een heel muziekstuk probeert te
813 schrijven}: lees uit de Beginnershandleiding de
814 @ref{Fundamentele concepten}. Daarna wil je wellicht de
815 relevante delen van de @rusernamed{Top, Notatiehandleiding}
819 @strong{Voordat je de standaarduitvoer probeert te
820 veranderen}: lees uit de Beginnershandleiding over
821 @ref{Tweaking output}.
824 @strong{Voordat je een groot project begint}: lees uit de
825 Gebruikershandleiding @rprogram{Suggestions for writing