1 @c -*- coding: utf-8; mode: texinfo; fill-column: 60 -*-
3 Translation of GIT committish: f0968c08c70e954c1d928feadf94006504ac4de1
5 When revising a translation, copy the HEAD committish of the
6 version that you are working on. For details, see the Contributors'
7 Guide, node Updating translation committishes..
10 @c Translator: Jan Nieuwenhuizen
11 @c Translation checker:
12 @c Translation checker committish:
14 @include included/generating-output.itexi
19 @translationof Tutorial
22 Dit hoofdstuk is de basisinleiding voor het werken met
26 * Het compileren van een bestand::
27 * Het schrijven van invoerbestanden::
28 * Het lezen van de handleidingen::
31 @node Het compileren van een bestand
32 @translationof Compiling a file
33 @section Het compileren van een bestand
35 Deze paragraaf introduceert het @qq{compileren}---het
36 verwerken van LilyPond-invoerbestanden (geschreven door
37 jouzelf) voor het produceren van uitvoerbestanden.
46 @node Invoer schrijven
47 @translationof Entering input
48 @subsection Invoer schrijven
51 @cindex eerste voorbeeld
52 @cindex voorbeeld, eerste
53 @cindex hoofdlettergevoelig
55 @qq{Compileren} is de term die gebruikt wordt voor het
56 verwerken van een invoerbestand in LilyPond-formaat voor het
57 produceren van één of meer uitvoerbestanden.
58 Uitvoerbestanden zijn gewoonlijk PDF (om te printen of te
59 bekijken), MIDI (om af te spelen), en PNG (for online
60 gebruik). LilyPond-invoerbestanden zijn gewone
63 Dit is een voorbeeld van een eenvoudig invoerbestand:
66 \version "@w{@version{}}"
72 De grafische uitvoer is:
74 @c in this case we don't want verbatim
81 @warning{Noten en liedteksten in LilyPond invoer moeten
82 altijd binnen @w{@strong{@{ accolades @}}} staan. Om
83 ambiguïteit te voorkomen moeten deze accolades altijd los
84 staan, d.w.z. omgeven zijn door witruimte, of aan het begin
85 of einde van een regel staan. In sommige voorbeelden in
86 deze handleiding zijn ze weggelaten, maar vergeet ze niet te
87 gebruiken in je eigen muziek! Voor meer informatie over hoe
88 voorbeelden worden afgebeeld in deze handleiding, zie
89 @ref{Het lezen van de handleidingen}.}
91 LilyPond-invoer is @strong{hoofdlettergevoelig}.
92 @w{@code{@{ c d e @}}} is geldige invoer; @w{@code{@{ C D E
93 @}}} zal een foutmelding geven.
98 @subheading Het produceren van uitvoer
101 @cindex muziek weergeven
102 @cindex tekst-editors
104 Hoe je uitvoer produceert, is afhankelijk van je operating
105 systeem en van de programma's die je gebruikt.
110 @ref{MacOS X, @sourceimage{logo-macosx,,,}}
111 @ref{MacOS X, MacOS X} (grafisch)
114 @ref{Windows, @sourceimage{logo-windows,,,}}
115 @ref{Windows, Microsoft Windows} (grafisch)
118 @ref{Commandoregel, @sourceimage{logo-linux,,,}
119 @sourceimage{logo-freebsd,,,}
120 @sourceimage{logo-macosx,,,}
121 @sourceimage{logo-windows,,,}
123 @ref{Commandoregel, Alle operating systemens} (commandoregel)
127 Er zijn verscheidene andere tekst-editors beschikbaar met
128 specifieke LilyPond-ondersteuning. Voor meer informatie,
129 zie @rweb{Eenvoudiger bewerken}.
131 @warning{Als je LilyPond voor de allereerste keer draait,
132 kan dat een minuut of twee duren omdat alle systeemfonts
133 eerst moeten worden geanalyseerd. De volgende keer draait
134 LilyPond veel sneller!}
140 @cindex draaien van LilyPond onder MacOS X
141 @cindex MacOS X, draaien van LilyPond
149 @cindex draaien van LilyPond onder Windows
150 @cindex Windows, draaien van LilyPond
156 @translationof Command-line
157 @subsection Commandoregel
159 @cindex draaien van LilyPond onder Unix
160 @cindex Unix, draaien van LilyPond
164 @node Het schrijven van invoerbestanden
165 @translationof How to write input files
166 @section Het schrijven van invoerbestanden
168 Deze paragraaf introduceert de LilyPond basissyntax om je op
169 weg te helpen bij het schrijven van invoerbestanden.
172 * Eenvoudige notatie::
173 * Werken met invoerbestanden::
177 @node Eenvoudige notatie
178 @translationof Simple notation
179 @subsection Eenvoudige notatie
181 @cindex eenvoudige notatie
182 @cindex notatie, eenvoudig
184 LilyPond kan bepaalde notatie-elementen automatisch
185 toevoegen. In het volgende voorbeeld hebben we slechts vier
186 toonhoogten ingevoerd, maar LilyPond heeft een
187 muzieksleutel, een maatsoort, en nootlengtes toegevoegd.
189 @lilypond[verbatim,quote]
196 Dit gedrag kan worden veranderd, maar in de meeste gevallen
197 zijn deze automatische waarden heel handig.
200 @subheading Toonhoogten
203 @cindex relatieve modus
204 @cindex apostrof, enkel aanhalingsteken
206 @cindex toevallige tekens en relatieve modus
207 @cindex relatieve modus, en toevallige tekens
214 Terminologie: @rglos{pitch}, @rglos{interval},
215 @rglos{scale}, @rglos{middle C}, @rglos{octave},
218 De meest eenvoudige manier voor het invoeren van noten is de
219 @code{\relative} modus. In deze modus wordt het octaaf
220 automatisch gekozen door de aanname dat een opvolgende noot
221 altijd zo dicht mogelijk bij de vorige noot geplaatst moet
222 worden, d.w.z., hij wordt geplaatst in het octaaf dat binnen
223 drie notenbalk-ruimtes ten opzichte van de vorige noot valt.
224 We beginnen met het invoeren van het meest elementaire stuk
225 muziek, een @notation{toonladder}, waarin elke noot precies
226 één notenbalk-ruimte hoger is dan de vorige noot.
228 @lilypond[verbatim,quote]
229 % zet het beginpunt op de centrale C
236 De eerste noot is de @notation{centrale C}. Elke volgende
237 noot wordt zo dicht mogelijk geplaatst ten op zichte van de
238 vorige noot -- of anders gezegd, de eerste @code{c} is de C
239 het dichtst bij de centrale C. Die wordt gevolgd door
240 dichtstbijzijnde D ten opzichte van de vorige noot. We
241 kunnen melodieën maken die grotere intervallen hebben, nog
242 steeds uitsluitend gebruikmakend van de {\relative} modus:
244 @lilypond[verbatim,quote]
252 De eerste noot van de melodie hoeft niet te beginnen met de
253 noot die de begintoonhoogte aangeeft. In bovenstaand
254 voorbeeld is de eerste noot -- de @code{d} -- de
255 dichtstbijzijnde D bij de centrale C.
257 Door het toevoegen (of weghalen) van apostrofs @code{'} of
258 komma's @code{,} van het @code{@w{\relative c'
259 @{}}-commando, kunnen we het beginoctaaf veranderen:
261 @lilypond[verbatim,quote]
262 % één octaaf boven de centrale C
268 Relatieve modus kan aanvankelijk wat verwarrend zijn, maar
269 het is de eenvoudigste manier om melodieën in te voeren.
270 Laten we eens kijken hoe het uitrekenen van relatieve
271 afstanden in de praktijk werkt. Beginnend met een B, die in
272 de vioolsleutel op de middelste lijn staat, kan je een C, D
273 en E bereiken binnen 3 notenbalk-ruimten omhoog, een een A,
274 G en F binnen 3 notenbalk-ruimten omlaag. Dus als de noot
275 na een B een C, D of E is, wordt aangenomen dat die hoger is
276 dan de B, en van een A, G of F wordt aangenomen dat hij
279 @lilypond[verbatim,quote]
281 b c % c is 1 notenbalk-ruimte omhoog, dus de c hoger
282 b d % d is 2 omhoog of 5 omlaag, dus de d hoger
283 b e % e is 3 omhoog of 4 omlaag, dus de e hoger
284 b a % a is 6 omhoog of 1 omlaag, dus de a lager
285 b g % g is 5 omhoog of 2 omlaag, dus de g lager
286 b f % f is 4 omhoog of 3 omlaag, dus de f lager
290 Precies hetzelfde gebeurt als een van deze noten verhoogd of
291 verlaagd is met een kruis of mol. @notation{Toevallige
292 tekens} worden @strong{volledig genegeerd} in de berekening
293 van de relatieve positie. Exact dezelfde
294 notenbalkruimte-telling wordt gedaan voor een noot op
295 willekeurig welke andere plaats op de notenbalk.
297 Om intervallen te gebruiken die groter zijn dan drie
298 notenbalk-ruimten, kunnen we het @notation{octaaf} verhogen
299 door een apostrof @code{'} (of enkel aanhalingsteken) aan de
300 notenaam toe te voegen. We kunnen het octaaf verlagen door
301 een komma @code{,} aan de notenaam toe toe voegen.
303 @lilypond[verbatim,quote]
311 Voor het veranderen van een noot met twee (of meer!) octaven
312 gebruiken we meerdere @code{''} of @code{,,} -- maar let op
313 dat je twee enkele apostrofs of aanhalingstekens gebruikt
314 @code{''} en niet één dubbel aanhalingsteken @code{"}@tie{}!
315 De beginwaarde in @code{@w{\relative c'}} kan ook op deze
316 manier worden veranderd.
317 @c " - keeps quotes in order for context-sensitive editor -td
319 @subheading Nootlengten (ritmen)
327 @cindex gepuncteerde noot
328 @cindex lengten noteren
330 Terminologie: @rglos{beam}, @rglos{duration},
331 @rglos{whole note}, @rglos{half note}, @rglos{quarter note},
334 De @notation{lengte} van een noot wordt aangegeven door een
335 getal na de notenaam: @code{1} voor een @notation{hele
336 noot}, @code{2} voor een @notation{halve noot}, @code{4}
337 voor een @notation{kwartnoot} enzovoorts.
338 @notation{Waardestrepen} worden automatisch toegevoegd.
340 Als je geen lengte aangeeft, word te vorige lengte ook
341 gebruikt voor de volgende noot. De lengte van de eerste
342 noot is standaard een kwartnoot.
344 @lilypond[verbatim,quote]
348 a16 a a a a32 a a a a64 a a a a a a a a2
352 Voor het maken van @notation{gepuncteerde noten} voeg je een
353 punt @code{.} toe aan het lengte-getal. De lengte van een
354 gepuncteerde noot moet expliciet worden aangegeven (d.w.z.,
355 altijd ook met een getal).
357 @lilypond[verbatim,quote]
368 @cindex rusten noteren
370 Terminologie: @rglos{rest}.
372 Een @notation{rust} voer je in net zoals een noot met de
375 @lilypond[verbatim,quote]
383 @subheading Maatsoort
390 Terminologie: @rglos{time signature}.
392 De @notation{maatsoort} kun je aangeven met het @code{\time}
395 @lilypond[verbatim,quote]
419 Terminologie: @rglos{clef}.
421 De @notation{sleutel} kun je aangeven met het @code{\clef}
424 @lilypond[verbatim,quote]
438 @subheading Alles samen
440 Hier is een klein voorbeeld dat al deze onderdelen samen
443 @lilypond[verbatim,quote]
454 Notatiehandleiding: @ruser{Writing pitches},
455 @ruser{Writing rhythms}, @ruser{Writing rests},
456 @ruser{Time signature}, @ruser{Clef}.
459 @node Werken met invoerbestanden
460 @translationof Working on input files
461 @subsection Werken met invoerbestanden
464 @cindex haakjes, gekruld
466 @cindex regelcommentaar
467 @cindex commentaar, regel
468 @cindex blokcommentaar
469 @cindex commentaar, blok
470 @cindex hoofdlettergevoelig
471 @cindex witruimteongevoelig
473 @cindex versie aangeven
480 @funindex %@{ ... %@}
482 LilyPond-invoerbestanden lijken op broncodebestanden van de
483 meest gebruikte programmeertalen. Ze bevatten een
484 versie-uitdrukking, zijn hoofdlettergevoelig, en witruimte
485 wordt grotendeels genegeerd. Expressies worden gevormd met
486 accolades @{ @}, en commentaren worden aangegeven met
487 @code{%} of @w{@code{%@{ ... %@}}}.
489 Als de vorige alinea totale onzin lijkt, geen probleem! We
490 leggen hieronder uit wat al deze termen betekenen:
495 @strong{Versie-uitdrukking}:
496 Elk LilyPond-bestand zou een versie-uitdrukking moeten
497 hebben. Een versie-uitdrukking is een regel die aangeeft
498 voor welke versie van LilyPond het bestand is geschreven,
499 zoals in onderstaand voorbeeld:
502 \version "@w{@version{}}"
505 De versie-uitdrukking wordt altijd helemaal bovenin het
506 LilyPond-bestand gezet.
508 Er zijn twee redenen waarom de versie-uitdrukking belangrijk
509 is. Ten eerste maakt het een automatische update van het
510 invoerbestand mogelijk voor wanneer de syntax van een
511 nieuwere LilyPond-versie verandert. Ten tweede geeft het de
512 LilyPond-versie aan die nodig is om het bestand te
515 Als de versie-uitdrukking wordt weggelaten uit een
516 invoerbestand, zal LilyPond een waarschuwing geven tijdens
517 het compileren van het bestand.
520 @strong{Hoofdlettergevoelig}:
521 het maakt uit of je een letter als kleine letter typt (bijv.
522 @w{@code{a, b, s, t}}) of als hoofdletter (bijv. @w{@code{A,
523 B, S, T}}). Noten zijn met een kleine letter: @w{@code{@{ c
524 d e @}}} is geldige invoer; @w{@code{@{ C D E @}}} geeft een
528 @strong{Witeruimteongevoelig}:
529 het maakt niet uit hoeveel spaties (of tabs of nieuwe
530 regels) je invoegt. @w{@code{@{ c d e @}}} betekent
531 hetzelfde als @w{@code{@{ c @tie{}} @tie{} @tie{} d e @}} en
540 Het laatste voorbeeld leest natuurlijk erg lastig. Een
541 goede vuistregel is om blokken code in te springen met een
550 Echter, vele syntactische elementen @emph{moeten} van elkaar
551 gescheiden worden door witruimte. Anders gezegd, witruimte
552 kan altijd worden @emph{ingevoegd}, maar niet altijd worden
553 @emph{weggehaald}. Omdat ontbrekende witruimte voor vreemde
554 foutmeldingen kan zorgen, is het verstandig altijd witruimte
555 te gebruiken voor en na elk syntactisch element,
556 bijvoorbeeld, voor en na elke accolade.
559 @strong{Uitdrukkingen}:
560 om elk stuk LilyPond-invoer moeten @strong{@{ accolades @}}
561 heen staan. Deze haakjes vertellen LilyPond dat de invoer
562 een enkele muziekuitdrukking is, net als de haakjes
563 @code{()} bij wiskunde. De accolades moeten altijd los
564 staan, d.w.z. omgeven zijn door witruimte, of aan het begin
565 of einde van een regel staan om ambiguïteiten te voorkomen.
567 Een LilyPond-commando gevolgd door een enkele uitdrukking
568 tussen accolades (zoals @w{@code{\relative @{ @}}}) telt ook
569 als een enkele muziekuitdrukking.
572 @cindex regercommentaar
573 @cindex blokcommentaar
575 @strong{Commentaren}:
576 een commentaar is een opmerking voor de lezer van de
577 muziekinvoer; het wordt genegeerd tijdens het verwerken, dus
578 het heeft geen effect op de geprinte uitvoer. Er zijn twee
579 soorten commentaar. Het procentteken @code{%} markeert het
580 begin van een regelcommentaar; alles na een @code{%} op die
581 regel wordt genegeerd. Een regelcommentaar wordt altijd
582 @emph{boven} de regel geplaatst waar hij bij hoort.
586 % dit commentaar slaat op de B's
590 Een blokcommentaar markeert een heel stuk van de
591 muziekinvoer als commentaar. Alles wat tussen @code{%@{} en
592 @code{%@}} staat, wordt genegeerd. Echter, blockcommentaren
593 kunnen niet worden ge@q{nest}. Dat betekent dat je een
594 blokcommentaar niet binnen een ander blokcommentaar kunt
595 zetten. Als je dat toch probeert, zal de eerste @code{%@}}
596 @emph{beide} blokcommentaren sluiten. Het volgende fragment
597 toont het gebruik van commentaren:
600 % noten voor twinkle twinkle volgen
604 Deze regel, en de noten hieronder worden genegeerd,
605 omdat ze in een blokcommentaar staan.
614 @node Het lezen van de handleidingen
615 @translationof How to read the manuals
616 @section Het lezen van de handleidingen
618 Deze paragraaf laat zien hoe je de documentatie efficient
619 kunt lezen, en introduceert enkele nuttige interactieve
620 functies die beschikbaar zijn in de online-versie.
623 * Weggelaten materiaal::
624 * Klikbare voorbeelden::
625 * Overzicht van handleidingen::
629 @node Weggelaten materiaal
630 @translationof Omitted material
631 @subsection Weggelaten materiaal
634 @cindex hoe de handleidingen te lezen
635 @cindex handleiding, lezen
636 @cindex het lezen van de handleiding
637 @cindex voorbeelden, aanklikbaar
638 @cindex klikbare voorbeelden
639 @cindex tips voor het bouwen van bestanden
641 @cindex bouwen van bestanden, tips
642 @cindex bestanden, tips om te maken
644 LilyPond-invoer moet tussen @{ @}-tekens of
645 @code{@w{\relative c'' @{ ... @}}} staan, zoals we gezien
646 hebben in @ref{Werken met invoerbestanden}. Vanaf nu zullen
647 we dit weglaten uit de meeste voorbeelden in de handleiding.
648 Als je die voorbeelden wilt gebruiken, kun je you de
649 getoonde invoer kopiëren en plakken, maar je @strong{moet}
650 zelf wel @code{@w{\relative c'' @{ @}}} toevoegen, dus:
654 ... plak hier het voorbeeld ...
658 Waarom laten we die accolades weg? De meeste voorbeelden in
659 deze handleiding kunnen midden in een langer stuk muziek
660 worden ingevoegd. Bij zulke voorbeelden is het onzinnig om
661 @code{@w{\relative c'' @{ @}}} toe te voegen -- je moet een
662 @code{\relative} niet binnen een ander @code{\relative}
663 zetten! Als we @code{@w{\relative c'' @{ @}}} om elk
664 voorbeeld heen zouden zetten, zou je een klein
665 documentatievoorbeeld niet zomaar kunnen kopiëren en in een
666 langer stuk kunnen plakken. De meeste mensen willen
667 materiaal toevoegen aan een bestaand stuk, dus zorgen we dat
668 de handleiding daarvoor het meest geschikt is.
670 Verder moet elk LilyPond-bestand eigenlijk ook een
671 @code{@bs{}version}-uitdrukking hebben. Omdat de
672 voorbeelden in de handleidingen fragmenten zijn, en geen
673 volledige bestanden, wordt de
674 @code{@bs{}version}-uitdrukking weggelaten. Maar je zou er
675 een gewoonte van moeten maken ze in je bestanden op te
678 @node Klikbare voorbeelden
679 @translationof Clickable examples
680 @subsection Klikbare voorbeelden
682 @warning{Deze functie is uitsluitend beschikbaar in de
685 Veel mensen leren programma's door te proberen en er wat mee
686 te prutsen. Dat kan ook goed met LilyPond. Als je op een
687 afbeelding in de HTML-versie van deze handleiding klikt, zie
688 je de exacte LilyPond-invoer die gebruikt is om die
689 afbeelding te genereren. Probeer het maar met deze
695 c-\markup { \bold \huge { Klik hier. } }
699 Door het knippen en plakken van het gehele @qq{ly
700 snippet}-gedeelte, heb je een sjabloon om je experiment mee
701 te beginnen. Om precies dezelde uitvoer te krijgen
702 (inclusief regelbreedte en alles), kopiëer alles vanaf
703 @qq{Start cut-&-pastable section} tot aan het einde van het
710 @n ode Keyboard navigation
711 @s ubsection Keyboard navigation
713 @warning{This features is only available in the HTML manuals.}
715 @c TODO: once this is figured out, insert it here.
717 We are currently working on this feature.
720 @node Overzicht van handleidingen
721 @translationof Overview of manuals
722 @subsection Overzicht van handleidingen
724 Er is veel documentatie voor LilyPond. Nieuwe gebruikers
725 weten soms niet helemaal wat ze nu wel en niet zouden moeten
726 lezen, en soms slaan ze essentiële delen over.
728 @warning{Sla liever geen belangrjke delen van de
729 documentatie over. Dat maakt het veel lastiger vinden om
730 het vervolg te begrijpen.}
735 @strong{Voordat je ook maar @emph{iets}} probeert: lees uit
736 de Beginnershandleiding het @ref{Leerboek}, en @ref{Algemene
737 muzieknotatie}. Als je muziektermen tegenkomt die je niet
738 herkent, zoek ze dan op in de @rglosnamed{Top,
742 @strong{Voordat je een heel muziekstuk probeert te
743 schrijven}: lees uit de Beginnershandleiding de
744 @ref{Fundamentele concepten}. Daarna wil je wellicht de
745 relevante delen van de @rusernamed{Top, Notatiehandleiding}
749 @strong{Voordat je de standaarduitvoer probeert te
750 veranderen}: lees uit de Beginnershandleiding over
751 @ref{Tweaking output}.
754 @strong{Voordat je een groot project begint}: lees uit de
755 Gebruikershandleiding @rprogram{Suggestions for writing