1 @c -*- coding: utf-8; mode: texinfo; fill-column: 60 -*-
3 Translation of GIT committish: b603992938d150b2a60de448721f054e0b614ac6
5 When revising a translation, copy the HEAD committish of the
6 version that you are working on. For details, see the Contributors'
7 Guide, node Updating translation committishes..
10 @include included/generating-output.itexi
15 @translationof Tutorial
18 Dit hoofdstuk is de basisinleiding voor het werken met
22 * Het compileren van een bestand::
23 * Het schrijven van invoerbestanden::
24 * Het lezen van de handleidingen::
27 @node Het compileren van een bestand
28 @translationof Compiling a file
29 @section Het compileren van een bestand
31 Deze paragraaf introduceert het @qq{compileren}---het
32 verwerken van LilyPond-invoerbestanden (geschreven door
33 jouzelf) voor het produceren van uitvoerbestanden.
42 @node Invoer schrijven
43 @translationof Entering input
44 @subsection Invoer schrijven
47 @cindex eerste voorbeeld
48 @cindex voorbeeld, eerste
49 @cindex hoofdlettergevoelig
51 @qq{Compileren} is de term die gebruikt wordt voor het
52 verwerken van een invoerbestand in LilyPond-formaat voor het
53 produceren van één of meer uitvoerbestanden.
54 Uitvoerbestanden zijn gewoonlijk PDF (om te printen of te
55 bekijken), MIDI (om af te spelen), en PNG (for online
56 gebruik). LilyPond-invoerbestanden zijn gewone
59 Dit is een voorbeeld van een eenvoudig invoerbestand:
62 \version "@w{@version{}}"
68 De grafische uitvoer is:
70 @c in this case we don't want verbatim
77 @warning{Noten en liedteksten in LilyPond invoer moeten
78 altijd binnen @w{@strong{@{ accolades @}}} staan. Om
79 ambiguïteit te voorkomen moeten deze accolades altijd los
80 staan, d.w.z. omgeven zijn door witruimte, of aan het begin
81 of einde van een regel staan. In sommige voorbeelden in
82 deze handleiding zijn ze weggelaten, maar vergeet ze niet te
83 gebruiken in je eigen muziek! Voor meer informatie over hoe
84 voorbeelden worden afgebeeld in deze handleiding, zie
85 @ref{Het lezen van de handleidingen}.}
87 LilyPond-invoer is @strong{hoofdlettergevoelig}.
88 @w{@code{@{ c d e @}}} is geldige invoer; @w{@code{@{ C D E
89 @}}} zal een foutmelding geven.
94 @subheading Het produceren van uitvoer
97 @cindex muziek weergeven
100 Hoe je uitvoer produceert, is afhankelijk van je operating
101 systeem en van de programma's die je gebruikt.
106 @ref{MacOS X, @sourceimage{logo-macosx,,,}}
107 @ref{MacOS X, MacOS X} (grafisch)
110 @ref{Windows, @sourceimage{logo-windows,,,}}
111 @ref{Windows, Microsoft Windows} (grafisch)
114 @ref{Commandoregel, @sourceimage{logo-linux,,,}
115 @sourceimage{logo-freebsd,,,}
116 @sourceimage{logo-macosx,,,}
117 @sourceimage{logo-windows,,,}
119 @ref{Commandoregel, Alle operating systemens} (commandoregel)
123 Er zijn verscheidene andere tekst-editors beschikbaar met
124 specifieke LilyPond-ondersteuning. Voor meer informatie,
125 zie @rweb{Eenvoudiger bewerken}.
127 @warning{Als je LilyPond voor de allereerste keer draait,
128 kan dat een minuut of twee duren omdat alle systeemfonts
129 eerst moeten worden geanalyseerd. De volgende keer draait
130 LilyPond veel sneller!}
136 @cindex draaien van LilyPond onder MacOS X
137 @cindex MacOS X, draaien van LilyPond
145 @cindex draaien van LilyPond onder Windows
146 @cindex Windows, draaien van LilyPond
152 @translationof Command-line
153 @subsection Commandoregel
155 @cindex draaien van LilyPond onder Unix
156 @cindex Unix, draaien van LilyPond
160 @node Het schrijven van invoerbestanden
161 @translationof How to write input files
162 @section Het schrijven van invoerbestanden
164 Deze paragraaf introduceert de LilyPond basissyntax om je op
165 weg te helpen bij het schrijven van invoerbestanden.
168 * Eenvoudige notatie::
169 * Werken met invoerbestanden::
173 @node Eenvoudige notatie
174 @translationof Simple notation
175 @subsection Eenvoudige notatie
177 @cindex eenvoudige notatie
178 @cindex notatie, eenvoudig
180 LilyPond kan bepaalde notatie-elementen automatisch
181 toevoegen. In het volgende voorbeeld hebben we slechts vier
182 toonhoogten ingevoerd, maar LilyPond heeft een
183 muzieksleutel, een maatsoort, en nootlengtes toegevoegd.
185 @lilypond[verbatim,quote]
192 Dit gedrag kan worden veranderd, maar in de meeste gevallen
193 zijn deze automatische waarden heel handig.
196 @subheading Toonhoogten
199 @cindex relatieve modus
200 @cindex apostrof, enkel aanhalingsteken
202 @cindex toevallige tekens en relatieve modus
203 @cindex relatieve modus, en toevallige tekens
210 Terminologie: @rglos{pitch}, @rglos{interval},
211 @rglos{scale}, @rglos{middle C}, @rglos{octave},
214 De meest eenvoudige manier voor het invoeren van noten is de
215 @code{\relative} modus. In deze modus wordt het octaaf
216 automatisch gekozen door de aanname dat een opvolgende noot
217 altijd zo dicht mogelijk bij de vorige noot geplaatst moet
218 worden, d.w.z., hij wordt geplaatst in het octaaf dat binnen
219 drie notenbalk-ruimtes ten opzichte van de vorige noot valt.
220 We beginnen met het invoeren van het meest elementaire stuk
221 muziek, een @notation{toonladder}, waarin elke noot precies
222 één notenbalk-ruimte hoger is dan de vorige noot.
224 @lilypond[verbatim,quote]
225 % zet het beginpunt op de centrale C
232 De eerste noot is de @notation{centrale C}. Elke volgende
233 noot wordt zo dicht mogelijk geplaatst ten op zichte van de
234 vorige noot -- of anders gezegd, de eerste @code{c} is de C
235 het dichtst bij de centrale C. Die wordt gevolgd door
236 dichtstbijzijnde D ten opzichte van de vorige noot. We
237 kunnen melodieën maken die grotere intervallen hebben, nog
238 steeds uitsluitend gebruikmakend van de {\relative} modus:
240 @lilypond[verbatim,quote]
248 De eerste noot van de melodie hoeft niet te beginnen met de
249 noot die de begintoonhoogte aangeeft. In bovenstaand
250 voorbeeld is de eerste noot -- de @code{d} -- de
251 dichtstbijzijnde D bij de centrale C.
253 Door het toevoegen (of weghalen) van apostrofs @code{'} of
254 komma's @code{,} van het @code{@w{\relative c'
255 @{}}-commando, kunnen we het beginoctaaf veranderen:
257 @lilypond[verbatim,quote]
258 % één octaaf boven de centrale C
264 Relatieve modus kan aanvankelijk wat verwarrend zijn, maar
265 het is de eenvoudigste manier om melodieën in te voeren.
266 Laten we eens kijken hoe het uitrekenen van relatieve
267 afstanden in de praktijk werkt. Beginnend met een B, die in
268 de vioolsleutel op de middelste lijn staat, kan je een C, D
269 en E bereiken binnen 3 notenbalk-ruimten omhoog, een een A,
270 G en F binnen 3 notenbalk-ruimten omlaag. Dus als de noot
271 na een B een C, D of E is, wordt aangenomen dat die hoger is
272 dan de B, en van een A, G of F wordt aangenomen dat hij
275 @lilypond[verbatim,quote]
277 b c % c is 1 notenbalk-ruimte omhoog, dus de c hoger
278 b d % d is 2 omhoog of 5 omlaag, dus de d hoger
279 b e % e is 3 omhoog of 4 omlaag, dus de e hoger
280 b a % a is 6 omhoog of 1 omlaag, dus de a lager
281 b g % g is 5 omhoog of 2 omlaag, dus de g lager
282 b f % f is 4 omhoog of 3 omlaag, dus de f lager
286 Precies hetzelfde gebeurt als een van deze noten verhoogd of
287 verlaagd is met een kruis of mol. @notation{Toevallige
288 tekens} worden @strong{volledig genegeerd} in de berekening
289 van de relatieve positie. Exact dezelfde
290 notenbalkruimte-telling wordt gedaan voor een noot op
291 willekeurig welke andere plaats op de notenbalk.
293 Om intervallen te gebruiken die groter zijn dan drie
294 notenbalk-ruimten, kunnen we het @notation{octaaf} verhogen
295 door een apostrof @code{'} (of enkel aanhalingsteken) aan de
296 notenaam toe te voegen. We kunnen het octaaf verlagen door
297 een komma @code{,} aan de notenaam toe toe voegen.
299 @lilypond[verbatim,quote]
307 Voor het veranderen van een noot met twee (of meer!) octaven
308 gebruiken we meerdere @code{''} of @code{,,} -- maar let op
309 dat je twee enkele apostrofs of aanhalingstekens gebruikt
310 @code{''} en niet één dubbel aanhalingsteken @code{"}@tie{}!
311 De beginwaarde in @code{@w{\relative c'}} kan ook op deze
312 manier worden veranderd.
313 @c " - keeps quotes in order for context-sensitive editor -td
315 @subheading Nootlengten (ritmen)
323 @cindex gepuncteerde noot
324 @cindex lengten noteren
326 Terminologie: @rglos{beam}, @rglos{duration},
327 @rglos{whole note}, @rglos{half note}, @rglos{quarter note},
330 De @notation{lengte} van een noot wordt aangegeven door een
331 getal na de notenaam: @code{1} voor een @notation{hele
332 noot}, @code{2} voor een @notation{halve noot}, @code{4}
333 voor een @notation{kwartnoot} enzovoorts.
334 @notation{Waardestrepen} worden automatisch toegevoegd.
336 Als je geen lengte aangeeft, word te vorige lengte ook
337 gebruikt voor de volgende noot. De lengte van de eerste
338 noot is standaard een kwartnoot.
340 @lilypond[verbatim,quote]
344 a16 a a a a32 a a a a64 a a a a a a a a2
348 Voor het maken van @notation{gepuncteerde noten} voeg je een
349 punt @code{.} toe aan het lengte-getal. De lengte van een
350 gepuncteerde noot moet expliciet worden aangegeven (d.w.z.,
351 altijd ook met een getal).
353 @lilypond[verbatim,quote]
364 @cindex rusten noteren
366 Terminologie: @rglos{rest}.
368 Een @notation{rust} voer je in net zoals een noot met de
371 @lilypond[verbatim,quote]
379 @subheading Maatsoort
386 Terminologie: @rglos{time signature}.
388 De @notation{maatsoort} kun je aangeven met het @code{\time}
391 @lilypond[verbatim,quote]
415 Terminologie: @rglos{clef}.
417 De @notation{sleutel} kun je aangeven met het @code{\clef}
420 @lilypond[verbatim,quote]
434 @subheading Alles samen
436 Hier is een klein voorbeeld dat al deze onderdelen samen
439 @lilypond[verbatim,quote]
450 Notatiehandleiding: @ruser{Writing pitches},
451 @ruser{Writing rhythms}, @ruser{Writing rests},
452 @ruser{Time signature}, @ruser{Clef}.
455 @node Werken met invoerbestanden
456 @translationof Working on input files
457 @subsection Werken met invoerbestanden
460 @cindex haakjes, gekruld
462 @cindex regelcommentaar
463 @cindex commentaar, regel
464 @cindex blokcommentaar
465 @cindex commentaar, blok
466 @cindex hoofdlettergevoelig
467 @cindex witruimteongevoelig
469 @cindex versie aangeven
476 @funindex %@{ ... %@}
478 LilyPond-invoerbestanden lijken op broncodebestanden van de
479 meest gebruikte programmeertalen. Ze bevatten een
480 versie-uitdrukking, zijn hoofdlettergevoelig, en witruimte
481 wordt grotendeels genegeerd. Expressies worden gevormd met
482 accolades @{ @}, en commentaren worden aangegeven met
483 @code{%} of @w{@code{%@{ ... %@}}}.
485 Als de vorige alinea totale onzin lijkt, geen probleem! We
486 leggen hieronder uit wat al deze termen betekenen:
491 @strong{Versie-uitdrukking}:
492 Elk LilyPond-bestand zou een versie-uitdrukking moeten
493 hebben. Een versie-uitdrukking is een regel die aangeeft
494 voor welke versie van LilyPond het bestand is geschreven,
495 zoals in onderstaand voorbeeld:
498 \version "@w{@version{}}"
501 De versie-uitdrukking wordt altijd helemaal bovenin het
502 LilyPond-bestand gezet.
504 Er zijn twee redenen waarom de versie-uitdrukking belangrijk
505 is. Ten eerste maakt het een automatische update van het
506 invoerbestand mogelijk voor wanneer de syntax van een
507 nieuwere LilyPond-versie verandert. Ten tweede geeft het de
508 LilyPond-versie aan die nodig is om het bestand te
511 Als de versie-uitdrukking wordt weggelaten uit een
512 invoerbestand, zal LilyPond een waarschuwing geven tijdens
513 het compileren van het bestand.
516 @strong{Hoofdlettergevoelig}:
517 het maakt uit of je een letter als kleine letter typt (bijv.
518 @w{@code{a, b, s, t}}) of als hoofdletter (bijv. @w{@code{A,
519 B, S, T}}). Noten zijn met een kleine letter: @w{@code{@{ c
520 d e @}}} is geldige invoer; @w{@code{@{ C D E @}}} geeft een
524 @strong{Witeruimteongevoelig}:
525 het maakt niet uit hoeveel spaties (of tabs of nieuwe
526 regels) je invoegt. @w{@code{@{ c d e @}}} betekent
527 hetzelfde als @w{@code{@{ c @tie{}} @tie{} @tie{} d e @}} en
536 Het laatste voorbeeld leest natuurlijk erg lastig. Een
537 goede vuistregel is om blokken code in te springen met een
546 Echter, vele syntactische elementen @emph{moeten} van elkaar
547 gescheiden worden door witruimte. Anders gezegd, witruimte
548 kan altijd worden @emph{ingevoegd}, maar niet altijd worden
549 @emph{weggehaald}. Omdat ontbrekende witruimte voor vreemde
550 foutmeldingen kan zorgen, is het verstandig altijd witruimte
551 te gebruiken voor en na elk syntactisch element,
552 bijvoorbeeld, voor en na elke accolade.
555 @strong{Uitdrukkingen}:
556 om elk stuk LilyPond-invoer moeten @strong{@{ accolades @}}
557 heen staan. Deze haakjes vertellen LilyPond dat de invoer
558 een enkele muziekuitdrukking is, net als de haakjes
559 @code{()} bij wiskunde. De accolades moeten altijd los
560 staan, d.w.z. omgeven zijn door witruimte, of aan het begin
561 of einde van een regel staan om ambiguïteiten te voorkomen.
563 Een LilyPond-commando gevolgd door een enkele uitdrukking
564 tussen accolades (zoals @w{@code{\relative @{ @}}}) telt ook
565 als een enkele muziekuitdrukking.
568 @cindex regercommentaar
569 @cindex blokcommentaar
571 @strong{Commentaren}:
572 een commentaar is een opmerking voor de lezer van de
573 muziekinvoer; het wordt genegeerd tijdens het verwerken, dus
574 het heeft geen effect op de geprinte uitvoer. Er zijn twee
575 soorten commentaar. Het procentteken @code{%} markeert het
576 begin van een regelcommentaar; alles na een @code{%} op die
577 regel wordt genegeerd. Een regelcommentaar wordt altijd
578 @emph{boven} de regel geplaatst waar hij bij hoort.
582 % dit commentaar slaat op de B's
586 Een blokcommentaar markeert een heel stuk van de
587 muziekinvoer als commentaar. Alles wat tussen @code{%@{} en
588 @code{%@}} staat, wordt genegeerd. Echter, blockcommentaren
589 kunnen niet worden ge@q{nest}. Dat betekent dat je een
590 blokcommentaar niet binnen een ander blokcommentaar kunt
591 zetten. Als je dat toch probeert, zal de eerste @code{%@}}
592 @emph{beide} blokcommentaren sluiten. Het volgende fragment
593 toont het gebruik van commentaren:
596 % noten voor twinkle twinkle volgen
600 Deze regel, en de noten hieronder worden genegeerd,
601 omdat ze in een blokcommentaar staan.
610 @node Het lezen van de handleidingen
611 @translationof How to read the manuals
612 @section Het lezen van de handleidingen
614 Deze paragraaf laat zien hoe je de documentatie efficient
615 kunt lezen, en introduceert enkele nuttige interactieve
616 functies die beschikbaar zijn in de online-versie.
619 * Weggelaten materiaal::
620 * Klikbare voorbeelden::
621 * Overzicht van handleidingen::
625 @node Weggelaten materiaal
626 @translationof Omitted material
627 @subsection Weggelaten materiaal
630 @cindex hoe de handleidingen te lezen
631 @cindex handleiding, lezen
632 @cindex het lezen van de handleiding
633 @cindex voorbeelden, aanklikbaar
634 @cindex klikbare voorbeelden
635 @cindex tips voor het bouwen van bestanden
637 @cindex bouwen van bestanden, tips
638 @cindex bestanden, tips om te maken
640 LilyPond-invoer moet tussen @{ @}-tekens of
641 @code{@w{\relative c'' @{ ... @}}} staan, zoals we gezien
642 hebben in @ref{Werken met invoerbestanden}. Vanaf nu zullen
643 we dit weglaten uit de meeste voorbeelden in de handleiding.
644 Als je die voorbeelden wilt gebruiken, kun je you de
645 getoonde invoer kopiëren en plakken, maar je @strong{moet}
646 zelf wel @code{@w{\relative c'' @{ @}}} toevoegen, dus:
650 ... plak hier het voorbeeld ...
654 Waarom laten we die accolades weg? De meeste voorbeelden in
655 deze handleiding kunnen midden in een langer stuk muziek
656 worden ingevoegd. Bij zulke voorbeelden is het onzinnig om
657 @code{@w{\relative c'' @{ @}}} toe te voegen -- je moet een
658 @code{\relative} niet binnen een ander @code{\relative}
659 zetten! Als we @code{@w{\relative c'' @{ @}}} om elk
660 voorbeeld heen zouden zetten, zou je een klein
661 documentatievoorbeeld niet zomaar kunnen kopiëren en in een
662 langer stuk kunnen plakken. De meeste mensen willen
663 materiaal toevoegen aan een bestaand stuk, dus zorgen we dat
664 de handleiding daarvoor het meest geschikt is.
666 Verder moet elk LilyPond-bestand eigenlijk ook een
667 @code{@bs{}version}-uitdrukking hebben. Omdat de
668 voorbeelden in de handleidingen fragmenten zijn, en geen
669 volledige bestanden, wordt de
670 @code{@bs{}version}-uitdrukking weggelaten. Maar je zou er
671 een gewoonte van moeten maken ze in je bestanden op te
674 @node Klikbare voorbeelden
675 @translationof Clickable examples
676 @subsection Klikbare voorbeelden
678 @warning{Deze functie is uitsluitend beschikbaar in de
681 Veel mensen leren programma's door te proberen en er wat mee
682 te prutsen. Dat kan ook goed met LilyPond. Als je op een
683 afbeelding in de HTML-versie van deze handleiding klikt, zie
684 je de exacte LilyPond-invoer die gebruikt is om die
685 afbeelding te genereren. Probeer het maar met deze
691 c-\markup { \bold \huge { Klik hier. } }
695 Door het knippen en plakken van het gehele @qq{ly
696 snippet}-gedeelte, heb je een sjabloon om je experiment mee
697 te beginnen. Om precies dezelde uitvoer te krijgen
698 (inclusief regelbreedte en alles), kopiëer alles vanaf
699 @qq{Start cut-&-pastable section} tot aan het einde van het
706 @n ode Keyboard navigation
707 @s ubsection Keyboard navigation
709 @warning{This features is only available in the HTML manuals.}
711 @c TODO: once this is figured out, insert it here.
713 We are currently working on this feature.
716 @node Overzicht van handleidingen
717 @translationof Overview of manuals
718 @subsection Overzicht van handleidingen
720 Er is veel documentatie voor LilyPond. Nieuwe gebruikers
721 weten soms niet helemaal wat ze nu wel en niet zouden moeten
722 lezen, en soms slaan ze essentiële delen over.
724 @warning{Sla liever geen belangrjke delen van de
725 documentatie over. Dat maakt het veel lastiger vinden om
726 het vervolg te begrijpen.}
731 @strong{Voordat je ook maar @emph{iets}} probeert: lees uit
732 de Beginnershandleiding het @ref{Leerboek}, en @ref{Algemene
733 notatie}. Als je muziektermen tegenkomt die je niet
734 herkent, zoek ze dan op in de @rglosnamed{Top,
738 @strong{Voordat je een heel muziekstuk probeert te
739 schrijven}: lees uit de Beginnershandleiding de
740 @ref{Fundamental concepts}. Daarna wil je wellicht de
741 relevante delen van de @rusernamed{Top, Notatiehandleiding}
745 @strong{Voordat je de standaarduitvoer probeert te
746 veranderen}: lees uit de Beginnershandleiding over
747 @ref{Tweaking output}.
750 @strong{Voordat je een groot project begint}: lees uit de
751 Gebruikershandleiding @rprogram{Suggestions for writing