1 @c -*- coding: utf-8; mode: texinfo; fill-column: 60 -*-
3 Translation of GIT committish: 12c6693055728e69dce5c4e5a4a2b5f71180a5e2
5 When revising a translation, copy the HEAD committish of the
6 version that you are working on. For details, see the Contributors'
7 Guide, node Updating translation committishes..
10 @c Translator: Jan Nieuwenhuizen
11 @c Translation checker:
12 @c Translation checker committish:
14 @include included/generating-output.itexi
19 @translationof Tutorial
22 Dit hoofdstuk is de basisinleiding voor het werken met
26 * Het compileren van een bestand::
27 * Het schrijven van invoerbestanden::
28 * Omgaan met foutmeldingen::
29 * Het lezen van de handleidingen::
32 @node Het compileren van een bestand
33 @translationof Compiling a file
34 @section Het compileren van een bestand
36 Deze paragraaf introduceert het @qq{compileren}---het
37 verwerken van LilyPond-invoerbestanden (geschreven door
38 jouzelf) voor het produceren van uitvoerbestanden.
47 @node Invoer schrijven
48 @translationof Entering input
49 @subsection Invoer schrijven
52 @cindex eerste voorbeeld
53 @cindex voorbeeld, eerste
54 @cindex hoofdlettergevoelig
56 @qq{Compileren} is de term die gebruikt wordt voor het
57 verwerken van een invoerbestand in LilyPond-formaat voor het
58 produceren van één of meer uitvoerbestanden.
59 Uitvoerbestanden zijn gewoonlijk PDF (om te printen of te
60 bekijken), MIDI (om af te spelen), en PNG (for online
61 gebruik). LilyPond-invoerbestanden zijn gewone
64 Dit is een voorbeeld van een eenvoudig invoerbestand:
67 \version "@w{@version{}}"
73 De grafische uitvoer is:
75 @c in this case we don't want verbatim
82 @warning{Noten en liedteksten in LilyPond invoer moeten
83 altijd binnen @w{@strong{@{ accolades @}}} staan. Om
84 ambiguïteit te voorkomen moeten deze accolades altijd los
85 staan, d.w.z. omgeven zijn door witruimte, of aan het begin
86 of einde van een regel staan. In sommige voorbeelden in
87 deze handleiding zijn ze weggelaten, maar vergeet ze niet te
88 gebruiken in je eigen muziek! Voor meer informatie over hoe
89 voorbeelden worden afgebeeld in deze handleiding, zie
90 @ref{Het lezen van de handleidingen}.}
92 LilyPond-invoer is @strong{hoofdlettergevoelig}.
93 @w{@samp{@{ c d e @}}} is geldige invoer; @w{@samp{@{ C D E
94 @}}} zal een foutmelding geven.
99 @subheading Het produceren van uitvoer
102 @cindex muziek weergeven
103 @cindex tekst-editors
105 Hoe je uitvoer produceert, is afhankelijk van je operating
106 systeem en van de programma's die je gebruikt.
111 @ref{MacOS X, @sourceimage{logo-macosx,,,}}
112 @ref{MacOS X, MacOS X} (grafisch)
115 @ref{Windows, @sourceimage{logo-windows,,,}}
116 @ref{Windows, Microsoft Windows} (grafisch)
119 @ref{Commandoregel, @sourceimage{logo-linux,,,}
120 @sourceimage{logo-freebsd,,,}
121 @sourceimage{logo-macosx,,,}
122 @sourceimage{logo-windows,,,}
124 @ref{Commandoregel, Alle operating systemens} (commandoregel)
128 Er zijn verscheidene andere tekst-editors beschikbaar met
129 specifieke LilyPond-ondersteuning. Voor meer informatie,
130 zie @rweb{Eenvoudiger bewerken}.
132 @warning{Als je LilyPond voor de allereerste keer draait,
133 kan dat een minuut of twee duren omdat alle systeemfonts
134 eerst moeten worden geanalyseerd. De volgende keer draait
135 LilyPond veel sneller!}
141 @cindex draaien van LilyPond onder MacOS X
142 @cindex MacOS X, draaien van LilyPond
150 @cindex draaien van LilyPond onder Windows
151 @cindex Windows, draaien van LilyPond
157 @translationof Command-line
158 @subsection Commandoregel
160 @cindex draaien van LilyPond onder Unix
161 @cindex Unix, draaien van LilyPond
165 @node Het schrijven van invoerbestanden
166 @translationof How to write input files
167 @section Het schrijven van invoerbestanden
169 Deze paragraaf introduceert de LilyPond basissyntax om je op
170 weg te helpen bij het schrijven van invoerbestanden.
173 * Eenvoudige notatie::
174 * Werken met invoerbestanden::
178 @node Eenvoudige notatie
179 @translationof Simple notation
180 @subsection Eenvoudige notatie
182 @cindex eenvoudige notatie
183 @cindex notatie, eenvoudig
185 LilyPond kan bepaalde notatie-elementen automatisch
186 toevoegen. In het volgende voorbeeld hebben we slechts vier
187 toonhoogten ingevoerd, maar LilyPond heeft een
188 muzieksleutel, een maatsoort, en nootlengtes toegevoegd.
190 @lilypond[verbatim,quote]
197 Dit gedrag kan worden veranderd, maar in de meeste gevallen
198 zijn deze automatische waarden heel handig.
201 @subheading Toonhoogten
204 @cindex relatieve modus
205 @cindex apostrof, enkel aanhalingsteken
207 @cindex toevallige tekens en relatieve modus
208 @cindex relatieve modus, en toevallige tekens
214 Terminologie: @rglos{pitch}, @rglos{interval},
215 @rglos{scale}, @rglos{middle C}, @rglos{octave},
218 De meest eenvoudige manier voor het invoeren van noten is de
219 @code{\relative} modus. In deze modus wordt het octaaf
220 automatisch gekozen door de aanname dat een opvolgende noot
221 altijd zo dicht mogelijk bij de vorige noot geplaatst moet
222 worden, d.w.z., hij wordt geplaatst in het octaaf dat binnen
223 drie notenbalk-ruimtes ten opzichte van de vorige noot valt.
224 We beginnen met het invoeren van het meest elementaire stuk
225 muziek, een @notation{toonladder}, waarin elke noot precies
226 één notenbalk-ruimte hoger is dan de vorige noot.
228 @lilypond[verbatim,quote]
229 % zet het beginpunt op de centrale C
236 De eerste noot is de @notation{centrale C}. Elke volgende
237 noot wordt zo dicht mogelijk geplaatst ten op zichte van de
238 vorige noot -- of anders gezegd, de eerste @code{c} is de C
239 het dichtst bij de centrale C. Die wordt gevolgd door
240 dichtstbijzijnde D ten opzichte van de vorige noot. We
241 kunnen melodieën maken die grotere intervallen hebben, nog
242 steeds uitsluitend gebruikmakend van de @code{\relative}
245 @lilypond[verbatim,quote]
253 De eerste noot van de melodie hoeft niet te beginnen met de
254 noot die de begintoonhoogte aangeeft. In bovenstaand
255 voorbeeld is de eerste noot -- de @code{d} -- de
256 dichtstbijzijnde D bij de centrale C.
258 Door het toevoegen (of weghalen) van apostrofs @code{'} of
259 komma's @code{,} van het @q{@w{@code{@bs{}\relative
260 c'}}}-commando, kunnen we het beginoctaaf veranderen:
262 @lilypond[verbatim,quote]
263 % één octaaf boven de centrale C
269 Relatieve modus kan aanvankelijk wat verwarrend zijn, maar
270 het is de eenvoudigste manier om melodieën in te voeren.
271 Laten we eens kijken hoe het uitrekenen van relatieve
272 afstanden in de praktijk werkt. Beginnend met een B, die in
273 de vioolsleutel op de middelste lijn staat, kan je een C, D
274 en E bereiken binnen 3 notenbalk-ruimten omhoog, een een A,
275 G en F binnen 3 notenbalk-ruimten omlaag. Dus als de noot
276 na een B een C, D of E is, wordt aangenomen dat die hoger is
277 dan de B, en van een A, G of F wordt aangenomen dat hij
280 @lilypond[verbatim,quote]
282 b' c % c is 1 notenbalk-ruimte omhoog, dus de c hoger
283 b d % d is 2 omhoog of 5 omlaag, dus de d hoger
284 b e % e is 3 omhoog of 4 omlaag, dus de e hoger
285 b a % a is 6 omhoog of 1 omlaag, dus de a lager
286 b g % g is 5 omhoog of 2 omlaag, dus de g lager
287 b f % f is 4 omhoog of 3 omlaag, dus de f lager
291 Precies hetzelfde gebeurt als een van deze noten verhoogd of
292 verlaagd is met een kruis of mol. @notation{Toevallige
293 tekens} worden @strong{volledig genegeerd} in de berekening
294 van de relatieve positie. Exact dezelfde
295 notenbalkruimte-telling wordt gedaan voor een noot op
296 willekeurig welke andere plaats op de notenbalk.
298 Om intervallen te gebruiken die groter zijn dan drie
299 notenbalk-ruimten, kunnen we het @notation{octaaf} verhogen
300 door een apostrof @code{'} (of enkel aanhalingsteken) aan de
301 notenaam toe te voegen. We kunnen het octaaf verlagen door
302 een komma @code{,} aan de notenaam toe toe voegen.
304 @lilypond[verbatim,quote]
312 Voor het veranderen van een noot met twee (of meer!) octaven
313 gebruiken we meerdere @code{''} of @code{,,} -- maar let op
314 dat je twee enkele apostrofs of aanhalingstekens gebruikt
315 @code{''} en niet één dubbel aanhalingsteken @code{"}@tie{}!
316 @c " - keeps quotes in order for context-sensitive editor -td
318 @subheading Nootlengten (ritmen)
326 @cindex gepuncteerde noot
327 @cindex lengten noteren
329 Terminologie: @rglos{beam}, @rglos{duration},
330 @rglos{whole note}, @rglos{half note}, @rglos{quarter note},
333 De @notation{lengte} van een noot wordt aangegeven door een
334 getal na de notenaam: @code{1} voor een @notation{hele
335 noot}, @code{2} voor een @notation{halve noot}, @code{4}
336 voor een @notation{kwartnoot} enzovoorts.
337 @notation{Waardestrepen} worden automatisch toegevoegd.
339 Als je geen lengte aangeeft, word te vorige lengte ook
340 gebruikt voor de volgende noot. De lengte van de eerste
341 noot is standaard een kwartnoot.
343 @lilypond[verbatim,quote]
347 a16 a a a a32 a a a a64 a a a a a a a a2
351 Voor het maken van @notation{gepuncteerde noten} voeg je een
352 punt @code{.} toe aan het lengte-getal. De lengte van een
353 gepuncteerde noot moet expliciet worden aangegeven (d.w.z.,
354 altijd ook met een getal).
356 @lilypond[verbatim,quote]
367 @cindex rusten noteren
369 Terminologie: @rglos{rest}.
371 Een @notation{rust} voer je in net zoals een noot met de
374 @lilypond[verbatim,quote]
382 @subheading Maatsoort
388 Terminologie: @rglos{time signature}.
390 De @notation{maatsoort} kun je aangeven met het @code{\time}-commando:
392 @lilypond[verbatim,quote]
403 @subheading Tempo-aanduidingen
406 @cindex metronome marks
410 Terminologie: @rglos{tempo indication}, @rglos{metronome}.
412 De @notation{tempo indication} en @notation{metronome mark} worden
413 gezet met het @code{\tempo}-commando:
415 @lilypond[verbatim,quote]
424 \tempo "Presto" 4 = 120
441 Terminologie: @rglos{clef}.
443 De @notation{sleutel} kun je aangeven met het @code{\clef}
446 @lilypond[verbatim,quote]
460 @subheading Alles samen
462 Hier is een klein voorbeeld dat al deze onderdelen samen
465 @lilypond[verbatim,quote]
469 \tempo "Andante" 4 = 120
480 Notatiehandleiding: @ruser{Writing pitches},
481 @ruser{Writing rhythms}, @ruser{Writing rests},
482 @ruser{Time signature}, @ruser{Clef}.
485 @node Werken met invoerbestanden
486 @translationof Working on input files
487 @subsection Werken met invoerbestanden
490 @cindex haakjes, gekruld
492 @cindex regelcommentaar
493 @cindex commentaar, regel
494 @cindex blokcommentaar
495 @cindex commentaar, blok
496 @cindex hoofdlettergevoelig
497 @cindex witruimteongevoelig
499 @cindex versie aangeven
506 @funindex %@{ ... %@}
508 LilyPond-invoerbestanden lijken op broncodebestanden van de
509 meest gebruikte programmeertalen. Ze bevatten een
510 versie-uitdrukking, zijn hoofdlettergevoelig, en witruimte
511 wordt grotendeels genegeerd. Expressies worden gevormd met
512 accolades @w{@code{@{ @}}}, en commentaren worden aangegeven met
513 @code{%} of @w{@code{%@{ @dots{} %@}}}@tie{}.
515 Als de vorige alinea totale onzin lijkt, geen probleem! We
516 leggen hieronder uit wat al deze termen betekenen:
521 @strong{Versie-uitdrukking}:
522 Elk LilyPond-bestand zou een versie-uitdrukking moeten
523 hebben. Een versie-uitdrukking is een regel die aangeeft
524 voor welke versie van LilyPond het bestand is geschreven,
525 zoals in onderstaand voorbeeld:
528 \version "@w{@version{}}"
531 De versie-uitdrukking wordt altijd helemaal bovenin het
532 LilyPond-bestand gezet.
534 Er zijn twee redenen waarom de versie-uitdrukking belangrijk
535 is. Ten eerste maakt het een automatische update van het
536 invoerbestand mogelijk voor wanneer de syntax van een
537 nieuwere LilyPond-versie verandert. Ten tweede geeft het de
538 LilyPond-versie aan die nodig is om het bestand te
541 Als de versie-uitdrukking wordt weggelaten uit een
542 invoerbestand, zal LilyPond een waarschuwing geven tijdens
543 het compileren van het bestand.
546 @strong{Hoofdlettergevoelig}:
547 het maakt uit of je een letter als kleine letter typt (bijv.
548 @w{@code{a, b, s, t}}) of als hoofdletter (bijv. @w{@code{A,
549 B, S, T}}). Noten zijn met een kleine letter: @w{@samp{@{ c
550 d e @}}} is geldige invoer; @w{@samp{@{ C D E @}}} geeft een
554 @strong{Witeruimteongevoelig}:
555 het maakt niet uit hoeveel spaties (of tabs of nieuwe
556 regels) je invoegt. @w{@samp{@{ c d e @}}} betekent
557 hetzelfde als @w{@samp{@{ c @tie{}} @tie{} @tie{} d e @}} en
566 Het laatste voorbeeld leest natuurlijk erg lastig. Een
567 goede vuistregel is om blokken code in te springen met twee
576 Echter, vele syntactische elementen @emph{moeten} van elkaar
577 gescheiden worden door witruimte. Anders gezegd, witruimte
578 kan altijd worden @emph{ingevoegd}, maar niet altijd worden
579 @emph{weggehaald}. Omdat ontbrekende witruimte voor vreemde
580 foutmeldingen kan zorgen, is het verstandig altijd witruimte
581 te gebruiken voor en na elk syntactisch element,
582 bijvoorbeeld, voor en na elke accolade.
585 @strong{Uitdrukkingen}:
586 om elk stuk LilyPond-invoer moeten @strong{@{@tie{}accolades@tie{}@}}
587 heen staan. Deze haakjes vertellen LilyPond dat de invoer
588 een enkele muziekuitdrukking is, net als de haakjes
589 @code{()} bij wiskunde. De accolades moeten altijd los
590 staan, d.w.z. omgeven zijn door witruimte, of aan het begin
591 of einde van een regel staan om ambiguïteiten te voorkomen.
593 Een LilyPond-commando gevolgd door een enkele uitdrukking
594 tussen accolades (zoals @q{@w{@code{@bs{}relative c' @{
595 @dots{} @}}}}) telt ook als een enkele muziekuitdrukking.
598 @cindex regercommentaar
599 @cindex blokcommentaar
601 @strong{Commentaren}:
602 een commentaar is een opmerking voor de lezer van de
603 muziekinvoer; het wordt genegeerd tijdens het verwerken, dus
604 het heeft geen effect op de geprinte uitvoer. Er zijn twee
605 soorten commentaar. Het procentteken @code{%} markeert het
606 begin van een regelcommentaar; alles na een @code{%} op die
607 regel wordt genegeerd. Een regelcommentaar wordt altijd
608 @emph{boven} de regel geplaatst waar hij bij hoort.
612 % dit commentaar slaat op de B's
616 Een blokcommentaar markeert een heel stuk van de
617 muziekinvoer als commentaar. Alles wat tussen @code{%@{} en
618 @code{%@}} staat, wordt genegeerd. Echter, blockcommentaren
619 kunnen niet worden ge@q{nest}. Dat betekent dat je een
620 blokcommentaar niet binnen een ander blokcommentaar kunt
621 zetten. Als je dat toch probeert, zal de eerste @code{%@}}
622 @emph{beide} blokcommentaren sluiten. Het volgende fragment
623 toont het gebruik van commentaren:
626 % noten voor twinkle twinkle volgen
630 Deze regel, en de noten hieronder worden genegeerd,
631 omdat ze in een blokcommentaar staan.
639 @node Omgaan met foutmeldingen
640 @section Omgaan met foutmeldingen
641 @translationof Dealing with errors
643 @cindex problemen oplossen
644 @cindex oplossen van problemen
646 Soms produceert LilyPond niet de uitvoer die je verwachtte.
647 Deze paragraaf geeft enkele verwijzingen om je te helpen met
648 het oplossen van problemen die je tegen zou kunnen komen.
651 * Algemene tips voor het oplossen van problemen::
652 * Enkele algemene fouten::
655 @node Algemene tips voor het oplossen van problemen
656 @subsection Algemene tips voor het oplossen van problemen
657 @translationof General troubleshooting tips
659 Het oplossen van LilyPond-problemen kan een uitdaging als je
660 gewend bent aan een grafische gebruikers interface, omdat
661 ongeldige invoerbestanden kunnen worden gemaakt. Zodra dit
662 gebeurt, is een logische aanpak de beste manier om het
663 probleem te identificeren en op te lossen. Enkele
664 richtlijnen om je te helpen dit te leren, worden gegeven in
665 @rprogram{Troubleshooting}.
667 @node Enkele algemene fouten
668 @subsection Enkele algemene fouten
669 @translationof Some common errors
671 @cindex algemene fouten
672 @cindex fouten, algemene
674 Er zijn een paar algemene fouten die moeilijk op te lossen
675 zijn als je alleen afgaat op de foutmelding die wordt
676 getoond. Deze fouten worden beschreven in @rprogram{Common
680 @node Het lezen van de handleidingen
681 @translationof How to read the manuals
682 @section Het lezen van de handleidingen
684 Deze paragraaf laat zien hoe je de documentatie efficient
685 kunt lezen, en introduceert enkele nuttige interactieve
686 functies die beschikbaar zijn in de online-versie.
689 * Weggelaten materiaal::
690 * Klikbare voorbeelden::
691 * Overzicht van handleidingen::
695 @node Weggelaten materiaal
696 @translationof Omitted material
697 @subsection Weggelaten materiaal
700 @cindex hoe de handleidingen te lezen
701 @cindex handleiding, lezen
702 @cindex het lezen van de handleiding
703 @cindex voorbeelden, aanklikbaar
704 @cindex klikbare voorbeelden
705 @cindex tips voor het bouwen van bestanden
707 @cindex bouwen van bestanden, tips
708 @cindex bestanden, tips om te maken
710 LilyPond-invoer moet tussen @code{@{ @}}-tekens of
711 @q{@w{@code{@bs{}relative c'' @{ @dots{} @}}}} staan, zoals
712 we gezien hebben in @ref{Werken met invoerbestanden}. Vanaf
713 nu zullen we dit weglaten uit de meeste voorbeelden in de
714 handleiding. Als je die voorbeelden wilt gebruiken, kun je
715 you de getoonde invoer kopiëren en plakken, maar je
716 @strong{moet} zelf wel @q{@w{@code{@bs{}relative c'' @{ @dots{} @}}}}
721 @dots{}plak hier het voorbeeld@dots{}
725 Waarom laten we die accolades weg? De meeste voorbeelden in
726 deze handleiding kunnen midden in een langer stuk muziek
727 worden ingevoegd. Bij zulke voorbeelden is het onzinnig om
728 @q{@w{@code{@bs{}relative c'' @{ @dots{} @}}}} toe te voegen
729 -- je moet een @code{\relative} niet binnen een ander
730 @code{\relative} zetten! Als we @q{@w{@code{@bs{}relative
731 c'' @{ @dots{} @}}}} om elk voorbeeld heen zouden zetten,
732 zou je een klein documentatievoorbeeld niet zomaar kunnen
733 kopiëren en in een langer stuk kunnen plakken. De meeste
734 mensen willen materiaal toevoegen aan een bestaand stuk, dus
735 zorgen we dat de handleiding daarvoor het meest geschikt is.
737 Verder moet elk LilyPond-bestand eigenlijk ook een
738 @code{\version}-uitdrukking hebben. Omdat de voorbeelden in
739 de handleidingen fragmenten zijn, en geen volledige
740 bestanden, wordt de @code{\version}-uitdrukking weggelaten.
741 Maar je zou er een gewoonte van moeten maken ze in je
742 bestanden op te nemen.
744 @node Klikbare voorbeelden
745 @translationof Clickable examples
746 @subsection Klikbare voorbeelden
748 @warning{Deze functie is uitsluitend beschikbaar in de
751 Veel mensen leren programma's door te proberen en er wat mee
752 te prutsen. Dat kan ook goed met LilyPond. Als je op een
753 afbeelding in de HTML-versie van deze handleiding klikt, zie
754 je de exacte LilyPond-invoer die gebruikt is om die
755 afbeelding te genereren. Probeer het maar met deze
761 c''4-\markup { \bold \huge { Klik hier. } }
765 Door het knippen en plakken van het gehele @qq{ly
766 snippet}-gedeelte, heb je een sjabloon om je experiment mee
767 te beginnen. Om precies dezelde uitvoer te krijgen
768 (inclusief regelbreedte en alles), kopiëer alles vanaf
769 @qq{Start cut-&-pastable section} tot aan het einde van het
776 @n ode Keyboard navigation
777 @s ubsection Keyboard navigation
779 @warning{This features is only available in the HTML manuals.}
781 @c TODO: once this is figured out, insert it here.
783 We are currently working on this feature.
786 @node Overzicht van handleidingen
787 @translationof Overview of manuals
788 @subsection Overzicht van handleidingen
790 Er is veel documentatie voor LilyPond. Nieuwe gebruikers
791 weten soms niet helemaal wat ze nu wel en niet zouden moeten
792 lezen, en soms slaan ze essentiële delen over.
794 @warning{Sla liever geen belangrjke delen van de
795 documentatie over. Dat maakt het veel lastiger vinden om
796 het vervolg te begrijpen.}
801 @strong{Voordat je ook maar @emph{iets}} probeert: lees uit
802 de Beginnershandleiding het @ref{Leerboek}, en @ref{Algemene
803 muzieknotatie}. Als je muziektermen tegenkomt die je niet
804 herkent, zoek ze dan op in de @rglosnamed{Top,
808 @strong{Voordat je een heel muziekstuk probeert te
809 schrijven}: lees uit de Beginnershandleiding de
810 @ref{Fundamentele concepten}. Daarna wil je wellicht de
811 relevante delen van de @rusernamed{Top, Notatiehandleiding}
815 @strong{Voordat je de standaarduitvoer probeert te
816 veranderen}: lees uit de Beginnershandleiding over
817 @ref{Tweaking output}.
820 @strong{Voordat je een groot project begint}: lees uit de
821 Gebruikershandleiding @rprogram{Suggestions for writing