1 @c -*- coding: utf-8; mode: texinfo; fill-column: 60 -*-
4 Translation of GIT committish: 12c6693055728e69dce5c4e5a4a2b5f71180a5e2
6 When revising a translation, copy the HEAD committish of the
7 version that you are working on. For details, see the Contributors'
8 Guide, node Updating translation committishes..
11 @c Translator: Jan Nieuwenhuizen
12 @c Translation checker:
13 @c Translation checker committish:
18 Tutorial guidelines: (different from policy.txt!)
19 - unless you have a really good reason, use either
20 @lilypond[verbatim,quote]
22 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
24 Don't use any other relative=X commands.
26 - use "aes" and "ees" instead of "as" and "es". I know it's not
27 correct Dutch naming, but let's not confuse people with this
28 until we get to the Basic notation chapter.
30 - Add "Music Glossary: @rglos{foo}" to the *top* of the relevant
31 portions of the tutorial.
36 @node Algemene muzieknotatie
37 @translationof Common notation
38 @chapter Algemene muzieknotatie
40 In dit hoofdstuk wordt uitgelegd hoe je prachtig geprinte
41 muziek maakt met algemene muzieknotatie; dit is het vervolg
42 op het materiaal in het @ref{Leerboek}.
45 * Notatie voor een enkele notenbalk::
46 * Verschillende noten tegelijk klinkend::
48 * De puntjes op de i's::
52 @node Notatie voor een enkele notenbalk
53 @translationof Single staff notation
54 @section Notatie voor een enkele notenbalk
56 Deze paragraaf introduceert algemene muzieknotatie gebruikt
57 voor een enkelvoudige melodie op één notenbalk.
61 * Verplaatsingstekens en toonsoorten::
62 * Overbindingen en legatobogen::
63 * Articulatie en dynamiek::
65 * Automatische en handmatige waardestrepen::
66 * Geavanceerde ritmische commando's::
71 @subsection Maat-controles
72 @translationof Bar checks
74 Alhoewel ze niet strikt noodzakelijk zijn, zouden
75 @emph{maat-controles} gebruikt moeten worden in de
76 invoer-code om aan te geven waar de maatstrepen verwacht
77 worden. Ze worden ingevoerd met het vertikale
78 streep-symbool, @code{|}. Met behulp van deze
79 maat-controles kan het programma nagaan, door de nootlengten
80 die je ingevoerd hebt op te tellen, dat alle maten precies
81 gevuld zijn. Maat-controles maken de invoer-code eenvoudiger
82 te lezen, omdat ze helpen deze opgeruimd te houden.
84 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
85 g1 | e1 | c2. c'4 | g4 c g e | c4 r r2 |
90 @ruser{Bar and bar number checks}.
93 @node Verplaatsingstekens en toonsoorten
94 @translationof Accidentals and key signatures
95 @subsection Verplaatsingstekens en toonsoorten
97 @warning{Voor nieuwe gebruikers kan dit soms verwarrend zijn
98 -- lees de waarschuwing onderaan deze pagina, vooral als je
99 niet zo vertrouwd bent met muziektheorie!}
101 @subheading Verplaatsingstekens
103 @cindex verplaatsingstekens
104 @cindex toevallige tekens en toonsoorten
107 @cindex kruis, dubbel
117 Terminologie: @rglos{sharp}, @rglos{flat}, @rglos{double
118 sharp}, @rglos{double flat}, @rglos{accidental}.
120 Een noot met een @notation{kruis} maak je door @code{is}
121 achter de naam te plakken, en een noot met een
122 @notation{mol} maak je door er @code{es} achter te plakken.
123 Zoals je zou kunnen verwachten, een @notation{dubbelkruis}
124 of @notation{dubbelmol} wordt gemaakt door het toevoegen van
125 @code{isis} of @code{eses}. Deze syntax is afgeleid van de
126 Noordse en Germaanse talen zoals het Duits en het
127 Nederlands. Om andere namen te gebruiken voor
128 @notation{verplaatsingstekens}, zie @ruser{Note names in
131 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
132 cis4 ees fisis, aeses
135 @cindex toonsoort, zetten van
136 @subheading Toonsoorten
139 @cindex majeur, groot
140 @cindex mineur, klein
141 @cindex toevallige tekens en toonsoort
142 @cindex verplaatsingstekens en toonsoort
143 @cindex invoer versus layout
144 @cindex layout versus invoer
153 Terminologie: @rglos{key signature}, @rglos{major},
156 De @notation{toonsoort} wordt gezet met het commando
157 @code{\key} gevolgd door een toonhoogte en @code{\major} of
160 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
169 @subheading Waarschuwing: toonsoorten en toonhoogten
171 Terminologie: @rglos{accidental}, @rglos{key signature},
172 @rglos{pitch}, @rglos{flat}, @rglos{natural}, @rglos{sharp},
173 @rglos{transposition}, @rglos{Pitch names}.
175 Om uit te maken of er wel of geen @notation{toevallig teken}
176 geprint moet worden, onderzoekt LilyPond de toonhoogten en
177 de @notation{toonsoort}. De toonsoort beïnvloed alleen het
178 @emph{printen} van toevallige tekens, en niet de
179 @notation{toonhoogte} van de noot! Deze functie zaait vaak
180 verwarring bij nieuwe gebruikers, dus laten we het eens wat
183 LilyPond maakt een duidelijk onderscheid tussen muzikale
184 beschrijving en layout. De verhoging of verlaging
185 (@notation{mol}, @notation{herstellingsteken} of
186 @notation{kruis}) van een noot is onderdeel van de
187 toonhoogte, en is dus de muzikale beschrijving. Of een
188 toevallig teken (een @emph{geprinte} mol, herstellingteken
189 of kruis) ook daadwerkelijk vóór de betreffende noot wordt
190 geprint, dat is een kwestie van layout. Voor de layout
191 bestaan regels, dus toevallige tekens worden automatisch
192 geprint volgens die regels. De toonhoogten in je muziek
193 zijn kunstuitingen, dus die zullen niet automatisch worden
194 toegevoegd, en je moet zelf datgene invoeren wat je wilt
199 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
205 wordt voor geen enkele noot een toevallig teken geprint,
206 maar je moet toch @code{is} toevoegen en @code{cis} en
207 @code{fis} in het invoerbestand typen.
209 De code @code{b} betekent niet @qq{print een zwart bolletje
210 op de middelste lijn van de notenbalk.} Het betekent
211 veelmeer @qq{er is hier een noot met toonhoogte B-stamtoon.}
212 In de toonsoort van A-mol majeur, krijgt hij bij het printen
213 @emph{toch} een toevallig teken:
215 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
220 Als het bovenstaand voorbeeld verwarrend is, ga dan eens na:
221 als je piano aan het spelen was, welke toets zou je
222 aanslaan? Als je een zwarte aan zou slaan, dan @emph{moet}
223 je @w{@code{-is}} of @w{@code{-es}} aan de notenaam toevoegen!
225 Het expliciet toevoegen van alle verplaatsingen vergt
226 misschien een klein beetje extra inspanning tijdens het
227 intypen, maar het voordeel is dat @notation{transponeren}
228 eenvoudiger is, en toevallige tekens kunnen automatisch
229 geplaatst en geprint worden volgens verschillende
230 conventies. Voor enkele voorbeelden van het printen van
231 toevallige tekens volgens verschillende regels, zie
232 @ruser{Automatic accidentals}.
237 @ruser{Note names in other languages},
239 @ruser{Automatic accidentals},
240 @ruser{Key signature}.
243 @node Overbindingen en legatobogen
244 @translationof Ties and slurs
245 @subsection Overbindingen en legatobogen
249 @cindex fraseringsboog
250 @cindex boog, frasering
256 @subheading Overbindingen
259 Terminologie: @rglos{tie}.
261 Een @notation{overbinding} maak je door het toevoegen van
262 een tilde @code{~} aan de eerste noot die overgebonden
265 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
266 g4~ 4 c2~ | 4~ 8 a~ 2 |
269 @subheading Legatobogen
272 Terminologie: @rglos{slur}.
274 Een @notation{legatoboog} is een kromme, getrokken over een
275 aantal noten. De beginnoot en eindnoot worden gemarkeerd
276 met respectievelijk @code{(} en @code{)}.
278 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
279 d4( c16) cis( d e c cis d) e( d4)
282 @subheading Fraseringsbogen
284 Terminologie: @rglos{slur}, @rglos{phrasing}.
286 Bogen die langere @notation{frasering} aangeven kunnen
287 worden ingevoerd met @code{\(} en @code{\)}. Je een
288 @notation{legatoboog} een een @notation{fraseringsboog}
289 tegelijkertijd gebruiken, maar je kunt geen gelijktijdige
290 legatobogen of gelijktijdige fraseringsbogen gebruiken.
292 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
293 g4\( g8( a) b( c) b4\)
298 @cindex legatobogen versus overbindingen
299 @subheading Waarschuwingen: legatobogen versus overbindingen
301 Terminologie: @rglos{articulation}, @rglos{slur}, @rglos{tie}.
303 Een @notation{legatoboog} ziet er net zo uit als een
304 @notation{overbinding}, maar heeft een andere betekenis.
305 Een overbinding maakt de eerste noot gewoon langer, en kan
306 alleen gebruikt worden tussen twee noten van dezelfde
307 toonhoogte. Legatobogen geven de speelwijze of
308 @notation{articulatie} van noten aan, en kunnen worden
309 gebruikt over grotere nootgroepen. Legatobogen en
310 overbindingen kunnen worden genest.
312 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
321 @ruser{Phrasing slurs}.
324 @node Articulatie en dynamiek
325 @translationof Articulation and dynamics
326 @subsection Articulatie en dynamiek
329 @subheading Articulaties
336 Terminologie: @rglos{articulation}.
338 Algemene @notation{articulaties} kunnen worden toegevoegd
339 aan een noot met een streepje @code{-} en een enkel
342 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
347 @subheading Vingerzetting
349 @cindex vingerzetting
354 Terminologie: @rglos{fingering}.
356 Op soortgelijke manier wordt een @notation{vingerzetting}
357 aan een noot toegevoegd met een streepje (@code{-}) en het
358 cijfer dat moet worden geprint:
360 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
364 Je kunt meerdere articulaties bij dezelfde noot gebruiken.
365 Articulaties en vingerzetting worden gewoonlijk automatisch
366 geplaatst, maar je kunt een richting specificeren door het
367 streepje (@code{-}) te vervangen door @code{^} (boven) or
368 @code{_} (onder). Echter, in de meeste gevallen is het
369 beter om LilyPond de richting van de articulaties te laten
372 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
373 c4_-^1 d^. f^4_2-> e^-_+
395 Terminologie: @rglos{dynamics}, @rglos{crescendo},
398 @notation{Dynamische} tekens maak je door het teken (met een
399 backslash) aan de noot toe te voegen:
401 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
406 @notation{Crescendi} en @notation{decrescendi} begin je met
407 de commando's @code{\<} en @code{\>}. Het volgende
408 dynamische teken, bijvoorbeeld @code{\f}, beïndigt de
409 (de)crescendo maar je kunt ook het commando @code{\!}
412 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
419 @ruser{Articulations and ornamentations},
420 @ruser{Fingering instructions},
424 @node Tekst toevoegen
425 @translationof Adding text
426 @subsection Tekst toevoegen
428 @cindex tekst, toevoegen
429 @cindex toevoegen van tekst text
436 Je kunt tekst aan je muziek toevoegen door:
438 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
442 Extra formattering kan worden toegevoegd met het
443 @code{\markup}-commando:
445 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
446 c2^\markup { \bold espr }
448 \dynamic f \italic \small { 2nd } \hspace #0.1 \dynamic p
455 @ruser{Writing text}.
458 @node Automatische en handmatige waardestrepen
459 @translationof Automatic and manual beams
460 @subsection Automatische en handmatige waardestrepen
462 @cindex waardestrepen
463 @cindex automatische waardestrepen
464 @cindex handmatige waardestrepen
465 @cindex waardestrepen, automatisch
466 @cindex waardestrepen, handmatig
467 @cindex waardestrepen, met de hand
472 @funindex \autoBeamOff
473 @funindex autoBeamOff
474 @funindex \autoBeamOn
477 Terminologie: @rglos{beam}.
479 Alle @notation{waardestrepen} worden automatisch getekend:
481 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
482 a8[ ais] d[ ees r d] c16 b a8
485 Als de automatische waardestrepen je niet bevallen, kun je
486 ze handmatig overschijven. Om een bepaalde waardestreep te
487 verbeteren markeer je de eerste noot met @code{[} en de
488 laatste met @code{]}.
490 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
491 a8[ ais] d[ ees r d] a b
494 Als je de automatische waardestrepen helemaal uit wilt
495 zetten voor een bepaald stuk muziek, gebruik je het commando
496 @code{\autoBeamOff} om de automatische waardestrepen uit te
497 zetten en @code{\autoBeamOn} om ze weer aan te zetten.
499 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
509 @ruser{Automatic beams},
510 @ruser{Manual beams}.
513 @node Geavanceerde ritmische commando's
514 @translationof Advanced rhythmic commands
515 @subsection Geavanceerde ritmische commando's
521 @cindex onvolledige maat
526 Terminologie: @rglos{anacrusis}.
528 Een opmaat (of @notation{anacrouse}) wordt ingevoerd met het
529 sleutelwoord @code{\partial}. Het wordt gevolgd door een
530 nootlengte: @code{\partial 4} is een opmaat van een kwart en
531 @code{\partial 8} een achtste.
533 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
538 @c Note bene: duolen, triolen, kwartolen etc. worden anti-metrische
539 @c figuren genoemd, hoewel ze in feite anti-ritmisch zijn -- hemiolen
540 @c zijn veeleer anti-metrisch
541 @subheading Antimetrische figuren
543 @cindex antimetrische figuren
549 Terminologie: @rglos{note value}, @rglos{triplet}.
551 @notation{Antimetrische figuren} wordeg gemaakt met het
552 @code{\times} sleutelwoord. Het verwacht twee parameters:
553 een fractie (breuk) en een stuk muziek. De lengte van het
554 stuk muziek wordt vermenigvuldigd met de fractie. Een triol
555 maakt dat de noten 2/3 van hun lengte duren, dus een
556 @notation{triool} heeft als fractie 2/3
558 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
559 \tuplet 3/2 { f8 g a }
560 \tuplet 3/2 { c8 r c }
561 \tuplet 3/2 { f,8 g16[ a g a] }
562 \tuplet 3/2 { d4 a8 }
565 @subheading Versieringen
575 @funindex \acciaccatura
576 @funindex acciaccatura
577 @funindex \appoggiatura
578 @funindex acciaccatura
580 Terminologie: @rglos{grace notes}, @rglos{acciaccatura},
581 @rglos{appoggiatura}.
583 @notation{Versieringen} worden gemaakt met het @code{\grace}
584 commando, hoewel ze ook gemaakt kunenn worden door een het
585 sleutelwoord @code{\appoggiatura} of @code{\acciaccatura}
586 voor een muziekuitdrukking te zetten
588 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
589 c2 \grace { a32 b } c2 |
590 c2 \appoggiatura b16 c2 |
591 c2 \acciaccatura b16 c2 |
602 @node Verschillende noten tegelijk klinkend
603 @translationof Multiple notes at once
604 @section Verschillende noten tegelijk klinkend
606 Deze paragraaf introduceert het hebben van meer dan één
607 klinkende noot tegelijkertijd: verscheidene instrumenten,
608 verscheidene notenbalken voor één instrument (bijv. piano),
611 Polyfonie betekent in de muziek het hebben van meer dan één
612 klinkende melodie tegelijk. Polyfonie in LilyPond betekent
613 het hebben van meer dan een stem op dezelfde notenbalk.
616 * Muziekuitdrukkingen nader verklaard::
617 * Meerdere notenbalken::
619 * Het combineren van noten tot accoorden::
620 * Polyfonie binnen een notenbalk::
624 @node Muziekuitdrukkingen nader verklaard
625 @translationof Music expressions explained
626 @subsection Muziekuitdrukkingen nader verklaard
628 @cindex muziekuitdrukking
629 @cindex uitdrukking, muziek
630 @cindex samengestelde muziekuitdrukking
631 @cindex muziekuitdrukking, samengesteld
633 In LilyPond-invoerbestanden wordt muziek gerepresenteerd
634 door @emph{muziekuitdrukkingen}. Een enkele noot is een
637 @lilypond[verbatim,quote,fragment]
641 Een noot tussen accolades zetten maakt er een
642 @emph{samengestelde muziekuitdrukking} van. Hier hebben we
643 een samengestelde muziekuitdrukking gemaakt die twee noten
646 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
650 Een groep muziekuitdrukkingen (bijv. noten) tussen accolades
651 zetten betekent dat ze een sequentie zijn (d.w.z. de ene
652 volgt op de vorige). Het resultaat is een nieuwe
655 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
659 @subheading Analogie: wiskundige uitdrukkingen
661 Dit mechanisme lijkt op wiskundige formules: een grote
662 formule wordt gemaakt door een samenstelling van kleine
663 formules. Zulke formules worden uitdrukkingen genoemd, en
664 ze kunnen andere uitdrukkingen bevatten, zodat je
665 willekeurig ingewikkelde en grote uitdrukkingen kunt maken.
675 ((1 + 2) * 3) / (4 * 5)
678 Dit is een opeenvolging van uitdrukkingen, waar elke
679 uitdrukking onderdeel is van de volgende (grotere)
680 uitdrukking. De eenvoudigste uitdrukkingen zijn getallen,
681 en grotere worden gemaakt door het combineren van
682 uitdrukkingen met operatoren (zoals @code{+}, @code{*} en
683 @code{/}) en haakjes. Net als wiskundige uitdrukkingen,
684 kunnen muziekuitdrukkingen willekeurig diep worden genest,
685 wat nodig is voor ingewikkelde muziek zoals polyfone
689 @subheading Simultane muziekuitdrukkingen: meerdere notenbalken
691 @cindex meerdere notenbalken
692 @cindex notenbalken, meerdere
694 @cindex combineren van gelijktijdige uitdrukkingen
695 @cindex gelijktijdige uitdrukkingen
696 @cindex uitdrukkingen, gelijktijdig
697 @cindex relatieve noten en gelijktijdige muziek
698 @cindex relatieve noten en gelijktijdige uitdrukkingen
699 @cindex simultane muziek en relatieve noten
700 @cindex gelijktijdige uitdrukkingen en relatieve noten
706 Terminologie: @rglos{polyphony}.
708 Deze techniek is nuttig voor @notation{polyfone} muziek.
709 Voor het invoeren van muziek met meerdere stemmen of
710 meerdere notenbalken, combineren we uitdrukkingen
711 gelijktijdig. Om aan te geven dat twee stemmen tegelijk
712 klinken, voer je gewoon een simultane samenstelling van
713 muziekuitdrukkingen in. Een @q{simultane} muziekuitdrukking
714 wordt gevormd door uitdrukkingen te tussen @code{<<} en
715 @code{>>} te zetten. In onderstaand voorbeeld, zijn drie
716 sequenties (die allemaal enkele noten bevatten) simultaan
719 @lilypond[verbatim,quote]
729 Merk op dat we elk niveau van de invoer met een ander aantal
730 spaties hebben ingesprongen. Het maakt LilyPond niet uit
731 hoeveel (of hoe weinig) spaties er aan het begin van een
732 regel staan, maar het op deze wijze inspringen van
733 LilyPond-code maakt het voor mensen veel leesbaarder.
735 @warning{elke noot is relatief aan de vorige noot in de
736 invoer, niet relatief aan de @code{c''} in het eerste
737 @code{@bs{}relative} commando.}
740 @subheading Simultane muziekuitdrukking: enkele notenbalk
742 Om het aantal notenbalken in een stuk te bepalen, kijkt
743 LilyPond naar het begin van de eerste uitdrukking. Als dat
744 een enkele noot is, is er één notenbalk; als dat een
745 simultane uitdrukking is, is er meer dan één notenbalk.
746 Onderstaand voorbeeld toont een ingewikkelde uitdrukking,
747 maar omdat het begint met een enkele noot wordt het
748 genoteerd op een enkele notenbalk.
750 @lilypond[verbatim,quote]
753 << { e2 f } { c2 <<b d>> } >> |
757 @node Meerdere notenbalken
758 @translationof Multiple staves
759 @subsection Meerdere notenbalken
761 @cindex meerdere notenbalken
762 @cindex notenbalken, meerdere
764 @cindex context, notatie
765 @cindex notatiecontext
777 LilyPond-invoerbestanden bestaan uit muziekuitdrukkingen,
778 zoals we zagen in @ref{Muziekuitdrukkingen nader verklaard}.
779 Als de partituur begint met een simultane muziekuitdrukking,
780 maakt LilyPond meerdere notenbalken. Echter, het is
781 eenvoudiger te zien wat er gebeurt als we de notebalk
784 Om meer dan een één notenbalk te printen, wordt elk stuk
785 muziek dat een op een notebalk hoort gemarkeerd door er
786 @code{\new Staff} voor te zetten. Deze
787 @code{Staff}-elementen worden dan gelijktijdig samengesteld
788 met @code{<<} en @code{>>}:
790 @lilypond[verbatim,quote]
793 \new Staff { \clef "treble" c''4 }
794 \new Staff { \clef "bass" c,,4 }
799 Het commando @code{\new} opent een @q{notatiecontext.} Een
800 notatiecontext is een omgeving waarin muziekelementen (zoals
801 noten of @code{\clef}-commando's) worden geïnterpreteerd.
802 Voor eenvoudige stukken worden zulke notatiecontexten
803 automatisch aangemaakt. Voor ingewikkeldere stukken, is het
804 beter om contexten expliciet aan te geven.
806 Er zijn verschillende soorten van contexten. @code{Score},
807 @code{Staff}, en @code{Voice} zorgen voor melodische
808 notatie, terwijl @code{Lyrics} liedteksten zet en
809 @code{ChordNames} accoordnamen print.
811 In syntaxtermen maakt het laten voorafgaan van Als je
812 @code{\new} voor een muziekuitdrukking zet, maakt dat in
813 syntaxtermen een grotere muziekuitdrukking. Dat lijkt op
814 het minteken in de wiskunde. De formule @math{(4+5)} is een
815 uitdrukking, dus @math{-(4+5)} is een grotere uitdrukking.
817 Maatsoorten die in één notenbalk worden ingevoerd,
818 beïnvloeden standaard ook alle andere notenbalken. And de
819 andere kant, de toonsoort van een notenbalk heeft
820 @emph{geen} invloed op andere notenbalken. Dit verschil in
821 standaard gedrag is omdat partituren met transponerende
822 instrumenten veel meer voorkomen dan polyritmische
825 @lilypond[verbatim,quote]
828 \new Staff { \clef "treble" \key d \major \time 3/4 c''4 }
829 \new Staff { \clef "bass" c,,4 }
837 @node Notenbalkgroepen
838 @translationof Staff groups
839 @subsection Notenbalkgroepen
842 @cindex notenbalk, piano
844 @cindex notenbalk, koor
846 @cindex notenbalk, manuaal
847 @cindex notenbalkgroep
858 Pianomuziek wordt meestal genoteerd op twee notenbalken die
859 verbonden zijn door een @notation{accolade}. Het afdrukken
860 van zo'n balk gaat hetzelfde als in het polyfone voorbeeld
861 in @ref{Meerdere notenbalken}. Echter, nu wordt de gehele
862 uitdrukking in een @code{PianoStaff} gestopt:
871 Hier is een voorbeeldje:
873 @lilypond[verbatim,quote]
876 \new Staff { \time 2/4 c''4 e | g g, | }
877 \new Staff { \clef bass c,,4 c' | e c | }
882 Andere notenbalkgroeperingen gaan met @code{\new
883 GrandStaff}, geschikt voor for orkestpartituren, en
884 @w{@code{\new ChoirStaff}}, geschikt voor vocale partituren.
885 Deze notenbalkgroepen vormen allemaal een ander type
886 context, namelijk een die een accolade aan de linkerkant van
887 elk systeem maakt en ook de lengte van de maatstrepen
893 @ruser{Keyboard and other multi-staff instruments},
894 @ruser{Displaying staves}.
897 @node Het combineren van noten tot accoorden
898 @translationof Combining notes into chords
899 @subsection Het combineren van noten tot accoorden
901 Terminologie: @rglos{chord}.
904 @cindex nootlengten in accoorden
910 We zagen eerder hoe noten kunnen worden gecombineerd tot
911 @notation{accoorden} door aan te geven dat ze tegelijk
912 klinken door ze tussen dubbele gehoekte haken te zetten.
913 Echter, de normale manier om een accoord aan te geven is
914 door de toonhoogten tussen @emph{enkele} hoekige haken te
915 zetten. Merk op dat alle noten in een accoord dezelfde
916 lengte moeten hebben, en dat die lengte na de afsluitende
919 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
923 Beschouw accoorden als vrijwel identiek aan enkele noten:
924 bijna alles wat je aan een enkele noot kunt plakken, kun je
925 aan een accoord plakken, en alles komt @emph{buiten} de
926 hoekige haken. Bijvoorbeeld, je kunt markeringen als
927 waardestrepen en overbindingen gebruiken met accoorden. Ze
928 worden geplaatst buiten de hoekige haken.
930 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
931 r4 <c e g>~ <c f a>2 |
932 <c e g>8[ <c f a> <c e g> <c f a>]
933 <c e g>\>[ <c f a> <c f a> <c e g>]\! |
934 r4 <c e g>8.\p <c f a>16( <c e g>4-. <c f a>) |
939 @ruser{Chorded notes}.
942 @node Polyfonie binnen een notenbalk
943 @translationof Single staff polyphony
944 @subsection Polyfonie binnen een notenbalk
947 @cindex meerdere stemmen
948 @cindex stemmen, meerdere op een balk
949 @cindex enkelbalks polyfonie
953 @funindex << ... \\ ... >>
958 Polyfone muziek in LilyPond, hoewel niet moeilijk, maakt
959 gebruik van concepten die we nog niet hebben besproken, dus
960 kunnen we nog niet introduceren. In plaats daarvan worden
961 in de volgende paragrafen eerst deze concepten uitvoerig
965 Beginnershandleiding:
966 @ref{Voices contain music}.
969 @ruser{Simultaneous notes}.
973 @section Vocale muziek
975 Deze paragraaf introduceert vocale muziek en eenvoudige
979 * Het zetten van eenvoudige liedjes::
980 * Liedteksten uitrichten op een melodie::
981 * Liedteksten bij meerdere notenbalken::
985 @node Het zetten van eenvoudige liedjes
986 @translationof Setting simple songs
987 @subsection Het zetten van eenvoudige liedjes
995 Terminologie: @rglos{lyrics}.
997 Hier is het begin van de melodie van een slaapliedje,
998 @notation{Girls and boys come out to play}:
1000 @lilypond[verbatim,quote]
1004 d''4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4
1008 De @notation{liedteksten} kunnen op deze noten worden gezet,
1009 door beiden te combineren met het
1010 @code{\addlyrics}-sleutelwoord. Liedteksten worden
1011 ingevoerd door de lettergrepen van elkaar te scheiden met
1014 @lilypond[verbatim,quote]
1019 d''4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4
1022 Girls and boys come | out to play,
1027 @warning{Het is van essentiëel belang dat de laatste
1028 lettergreep van de afsluitende accolade gescheiden wordt
1029 door een spatie of nieuwe regel, anders wordt aangenomen dat
1030 de accolade nog deel uitmaakt van die lettergreep, wat een
1031 obscure foutmelding oplevert, zie @rprogram{Apparent error
1034 Merk de hoekige haken @w{@code{<< ... >>}} op die om
1035 het hele stuk heen staan en aangeven dat de muziek en de
1036 woorden tegelijk klinken.
1038 @node Liedteksten uitrichten op een melodie
1039 @translationof Aligning lyrics to a melody
1040 @subsection Liedteksten uitrichten op een melodie
1046 @cindex liedteksten, uitrichten
1047 @cindex uitrichten van liedteksten
1048 @cindex liedteksten, woorden met meerdere lettergrepen
1049 @cindex woorden met meerdere lettergrepen in liedteksten
1051 Terminologie: @rglos{melisma}, @rglos{extender line}.
1053 De volgende regel van het slaapliedje is @notation{The moon
1054 doth shine as bright as day}. Laten we die ook invoeren:
1056 @lilypond[verbatim,quote]
1061 d''4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4 g8 |
1062 a4 b8 c b a | d4 b8 g4. |
1065 Girls and boys come | out to play,
1066 The | moon doth shine as | bright as day; |
1071 Als je de code van het bovenstaand voorbeeld compileert,
1072 zul je waarschuwingen op het scherm zien:
1075 song.ly:12:29: waarschuwing: maat-controle gefaald op: 5/8
1076 The | moon doth shine as
1078 song.ly:12:46: waarschuwing: maat-controle gefaald op: 3/8
1079 The | moon doth shine as | bright as day;
1083 Dit is een goed voorbeeld van de waarde van maat-controles.
1084 Als we naar de muziek kijken, dan zien we dat de extra
1085 liedteksten niet helemaal goed uitgericht zijn met de noten.
1086 Het woord @notation{shine} moet op twee noten gezongen
1087 worden, niet op één. Dit wordt een @notation{melisma}
1088 genoemd, een enkele lettergreep gezongen op meer dan een
1089 noot. Er zijn verschillende manieren om een lettergreep
1090 over meerdere noten uit te verdelen, het eenvoudigst is een
1091 legatoboog over de noten te zetten, voor details, zie
1092 @ref{Overbindingen en legatobogen}:
1094 @lilypond[verbatim,quote]
1099 d''4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4 g8 |
1100 a4 b8 c( b) a | d4 b8 g4. |
1103 Girls and boys come | out to play,
1104 The | moon doth shine as | bright as day; |
1109 De woorden zijn nu goed uitgericht met de noten, maar de
1110 automatische waardestrepen voor de noten boven
1111 @notation{shine as} zien er niet helemaal goed uit. We
1112 kunnen dit verbeteren door handmatige
1113 waardestreep-aanduidingen in te voegen om de automatische
1114 waardestrepen te overschrijven, voor details, see
1115 @ref{Automatische en handmatige waardestrepen}.
1117 @lilypond[verbatim,quote]
1122 d''4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4 g8 |
1123 a4 b8 c([ b]) a | d4 b8 g4. |
1126 Girls and boys come | out to play,
1127 The | moon doth shine as | bright as day; |
1132 Als alternatief voor het gebruik van legatobogen, kunnen
1133 melismata worden aangegeven door in de liedtekst een
1134 underscore @code{_} toe te voegen voor elke noot die moet
1135 worden opgenomen in de melisma:
1137 @lilypond[verbatim,quote]
1142 d''4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4 g8 |
1143 a4 b8 c[ b] a | d4 b8 g4. |
1146 Girls and boys come | out to play,
1147 The | moon doth shine _ as | bright as day; |
1152 Als een lettergreep zich uitstrekt over een aantal noten of
1153 over een noot die heel lang duurt, wordt gewoonlijk een
1154 @notation{legatolijn} getrokken vanaf de lettergreep die
1155 zich uitstrekt onder alle noten van die lettergreep. Die
1156 wordt ingevoerd als twee underscores @code{__}. Hier is een
1157 voorbeeld uit de eerste drie maten van @notation{Dido's
1158 Lament}, van Purcells @notation{Dido and Æneas}:
1160 @lilypond[verbatim,quote]
1165 g'2 a bes | bes2( a) b2 |
1166 c4.( bes8 a4. g8 fis4.) g8 | fis1
1170 am | laid __ in | earth,
1175 In geen van de voorbeelden tot nu toe zijn woorden met meer
1176 dan een lettergreep gebruikt. Zulke woorden worden
1177 gewoonlijk opgedeeld in een lettergreep per noot, met
1178 koppeltekens tussen de lettergrepen. Zo'n koppelteken
1179 worden ingevoerd als twee streepjes, wat een koppelteken
1180 midden tussen de twee lettergrepen oplevert. Hier is een
1181 voorbeeld dat dit laat zien en alles wat we tot nu toe
1182 hebben geleerd over het uitrichten van liedteksten naar
1185 @c no ragged-right here because otherwise the hyphens get lost,
1186 @c but the example is long enough to avoid looking strange.
1187 @lilypond[verbatim,quote,noragged-right]
1193 d'4 | g4 g a8( b) | g4 g b8( c) |
1197 A -- | way in a __ | man -- ger,
1198 no __ | crib for a | bed, __
1203 Sommige liedteksten, vooral die in het Italiaans, hebben het
1204 omgekeerde nodig: het zetten van meer dan een lettergreep op
1205 een noot. Dit wordt bereikt door lettergreepen aan elkaar
1206 te koppelen met een enkele underscore @code{_} (zonder
1207 spaties), of door ze tussen dubbele aanhalingtekens te
1208 zetten. Hier is een voorbeeld uit Rossini's
1209 @notation{Figaro}, waar @notation{al} op dezelfde noot moet
1210 worden gezongen als @notation{go} uit het @notation{Largo}
1211 in Figaro's aria @notation{Largo al factotum}:
1213 @c no ragged-right here because otherwise the hyphens get lost,
1214 @c but the example is long enough to avoid looking strange.
1215 @lilypond[verbatim,quote,noragged-right]
1221 c'4.~ 8 d b | c8([ d]) b c d b | c8
1224 Lar -- go_al fac -- | to -- tum del -- la cit -- | tà
1232 @ruser{Vocal music}.
1235 @node Liedteksten bij meerdere notenbalken
1236 @translationof Lyrics to multiple staves
1237 @subsection Liedteksten bij meerdere notenbalken
1239 @cindex liedteksten en meerdere notenbalken
1240 @cindex meerdere notenbalken en liedteksten
1242 De eenvoudige aanpak met @code{\addlyrics} kan gebruikt
1243 worden voor het plaatsen van liedteksten onder meer dan een
1244 notenbalk. Hier is een voorbeeld uit Handels
1245 @notation{Judas Maccabæus}:
1247 @lilypond[verbatim,quote]
1253 c''8 | c8([ bes]) a a([ g]) f | f'4. b, | c4.~ 4
1256 Let | flee -- cy flocks the | hills a -- | dorn, __
1262 r8 | r4. r4 c'8 | a'8([ g]) f f([ e]) d | e8([ d]) c bes'4
1265 Let | flee -- cy flocks the | hills a -- dorn,
1270 Partituren die ingewikkelder zijn dan dit eenvoudige
1271 voorbeeld kun je beter maken door het uit elkaar trekken van
1272 de score structuur en de noten en liedteksten door het
1273 gebruik van variabelen. Dit wordt behandeld in
1274 @ref{Stukken organiseren met variabelen}.
1279 @ruser{Vocal music}.
1282 @node De puntjes op de i's
1283 @translationof Final touches
1284 @section De puntjes op de i's
1286 Dit is de laatste paragraaf van het leerboek; het laat zien
1287 hoe je de puntjes op de i's zet voor eenvoudige stukken, en
1288 geeft een inleiding op het vervolg van de handleiding.
1291 * Stukken organiseren met variabelen::
1292 * Titels toevoegen::
1293 * Absolute notenamen::
1298 @node Stukken organiseren met variabelen
1299 @translationof Organizing pieces with variables
1300 @subsection Stukken organiseren met variabelen
1303 @cindex variabelen, definiëren
1306 @cindex variabelen toekennen
1307 @cindex variables gebruiken
1308 @cindex gebruik van variables
1309 @cindex variabelen, toegestane tekens in
1310 @cindex tekens toegestaan in variabelen
1312 Wanneer alle elementen die eerder zijn besproken worden
1313 gecombineerd om grotere bestanden te maken, worden de
1314 muziekuitdrukkingen een stuk groter. In polyfone muziek met
1315 veel notenbalken, kunnen invoerbestanden heel verwarrend
1316 worden. Deze verwarring kunnen we verminderen door het
1317 gebruik van @emph{variabelen}.
1319 Met variabelen (ook bekend als identifiers of macro's),
1320 kunnen we ingewikkelde muziekuitdrukkingen in stukken
1321 breken. Een waarde aan een variabele toekennen gaat as
1325 benoemdeMuziek = @{ @dots{} @}
1328 De inhoud van de muziekuitdrukking @code{benoemdeMuziek} kan
1329 later worden gebruikt door een backslash voor de naam te
1330 zetten (@code{\benoemdeMuziek}, precies als een gewoon
1334 @lilypond[verbatim,quote]
1335 viool = \new Staff {
1341 cello = \new Staff {
1356 De naam van een variabele mag alleen letters bevatten, geen
1357 cijfers, underscores, or of streepjes.
1359 Variabelen moeten gedefiniëerd worden @emph{voor} de
1360 eigenlijke muziekuitdrukking, daarna kunnen ze zo vaak als
1361 nodig worden hergebruikt. Ze kunnen zelfs worden gebruikt
1362 om de inhoud van een nieuwe variabele te construeren, wat
1363 een manier is om een stuk muziek met veel herhalingen
1364 compacter in te voeren.
1367 @lilypond[verbatim,quote]
1368 trioolA = \tuplet 3/2 { c,8 e g }
1369 maatA = { \trioolA \trioolA \trioolA \trioolA }
1376 Variabelen kunnen worden gebruikt voor allerlei andere typen
1377 objecten in de invoer. Bijvoorbeeld
1382 aVijfPapier = \paper @{ paperheight = 21.0 \cm @}
1385 Afhankelijk van de inhoud kan de variabele gebruikt wonden
1386 op verschillende plaatsen. Onderstaand voorbeeld maakt
1387 gebruik van de bovenstaande variabelen:
1392 line-width = \breedte
1401 @node Titels toevoegen
1402 @translationof Adding titles
1403 @subsection Titels toevoegen
1412 De titel, componist, opusnummer, en soortgelijke informatie
1413 worden ingevoerd in het @code{\header}-blok. Deze bevindt
1414 zich buiten de muziekuitdrukking; het @code{\header}-blok
1415 staat gewoonlijk direct onder het versienummer.
1418 \version @w{"@version{}"}
1427 @dots{} muziek @dots{}
1431 Als het bestand wordt verwerkt, worden titel en componist en
1432 opus boven de muziek geprint. Meer informatie over titels
1433 staat in @ruser{Creating titles headers and footers}.
1436 @node Absolute notenamen
1437 @translationof Absolute note names
1438 @subsection Absolute notenamen
1441 @cindex notenamen, absolute
1442 @cindex absolute modus
1443 @cindex absolute waarden voor toonhoogten
1444 @cindex toonhoogten, absolute waarden
1445 @cindex absolute notenamen
1447 Totnutoe hebben we steeds @code{\relative} gebruikt om
1448 toonhoogten aan te duiden. Dit is voor de meeste muziek de
1449 eenvoudigste manier van invoeren, maar er is ook een andere
1450 manier om toonhoogten in te voeren: de absolute modus.
1452 Alls je @code{\relative} weglaat, behandelt LilyPond alle
1453 toonhoogten als absolute waarden. Een @code{c'} betekent
1454 altijd de centrale C, een @code{b} betekent altijd de noot
1455 een stapje onder de centrale C en een @code{g,} is altijd de
1456 noot onderaan de balk bij de bassleutel.
1458 @lilypond[verbatim,quote]
1466 Hier is een toonladder over vier octaven:
1468 @lilypond[verbatim,quote]
1483 Zoals je ziet, behoeft het schrijven van een melodie in de
1484 vioolsleutel nogal wat apostrof-tekens @code{'}. Kijk eens
1485 naar dit fragment van mozart:
1487 @lilypond[verbatim,quote]
1491 cis''8. d''16 cis''8 e''4 e''8 |
1492 b'8. cis''16 b'8 d''4 d''8 |
1496 Al die apostrofs maken de invoer onleesbaar en zijn een bron
1497 van fouten. met @code{\relative} is bovenstaand voorbeeld
1498 een stuk leesbaarder en ook eenvoudiger in te voeren:
1500 @lilypond[verbatim,quote]
1504 cis''8. d16 cis8 e4 e8 |
1505 b8. cis16 b8 d4 d8 |
1509 Als je een fout maakt met een octaveringsteken (@code{'} of
1510 @code{,}) in de @code{\relative}-modus, wordt dat heel snel
1511 duidelijk -- veel noten staan in het verkeerde octaaf. Als
1512 je in absolute modus werkt, is een enkele octaaffout lang
1513 niet zo goed zichtbaar, en zal dus ook niet zo eenvoudig te
1516 Echter, absolute modus is is nuttig in muziek met zeer grote
1517 intervallen en vooral voor lilypond-invoer die met de
1518 computer wordt gegenereerd.
1521 @node Na het leerboek
1522 @translationof After the tutorial
1523 @subsection Na het leerboek
1525 Als je dit leerboek uit hebt, kun je het beste zelf een paar
1526 stukken in gaan voeren. Begin met het toevoegen van noten
1527 aan een van de @ref{Templates}. Als je notatie nodig hebt
1528 die niet is behandeld in het leerboek, kijk dan in de
1529 notatiehandleiding, beginnend bij @ruser{Musical notation}.
1530 Al je een stuk wilt schrijven voor een ensemble waarvoor
1531 geen sjabloon beschikbaar is, kijk dan naar @ref{Extending
1534 Zodra je een paar korte stukken hebt geschreven, lees de
1535 rest van de beginnershandleiding (hoofdstukken 3-5). Je mag
1536 die nu natuurlijk ook best gaan lezen! Echter, het vervolg
1537 van de Beginnershandleiding veronderstelt dat je vertrouwd
1538 bent met LilyPond-invoer. Je zou die hoofstukken snel
1539 kunnne doorkijken en later terugkomen als je wat meer
1542 In dit leerboek en in het vervolg van de
1543 beginnershandleiding is een alinea @strong{Zie ook} aan het
1544 eind van elke paragraaf met kruisverwijzingen naar andere
1545 paragrafen: deze kruisverwijzingen kun je beter niet volgen
1546 bij de eerste keer lezen. Als je de gehele
1547 beginnershandleiding een keer hebt gelezen, wil je wellicht
1548 bepaalde stukken herlezen en kun je deze kruisverwijzingen
1549 bijvoorbeeld volgen voor meer informatie.
1551 Mocht je dat nog niet gedaan hebben, lees @emph{alsjeblieft}
1552 het @ref{Overzicht van handleidingen}. Er is veel
1553 informatie beschikbaar over LilyPond, dus nieuwkomers weten
1554 vaak niet waar ze precies moeten zoeken. Als je vijf
1555 minuten uittrekt om die paragraaf goed te lezen, kun je
1556 jezelf uren frustratie besparen met het zoeken op