1 @c -*- coding: utf-8; mode: texinfo; fill-column: 60 -*-
4 Translation of GIT committish: 12c6693055728e69dce5c4e5a4a2b5f71180a5e2
6 When revising a translation, copy the HEAD committish of the
7 version that you are working on. For details, see the Contributors'
8 Guide, node Updating translation committishes..
11 @c Translator: Jan Nieuwenhuizen
12 @c Translation checker:
13 @c Translation checker committish:
18 Tutorial guidelines: (different from policy.txt!)
19 - unless you have a really good reason, use
20 @lilypond[verbatim,quote]
22 - use "aes" and "ees" instead of "as" and "es". I know it's not
23 correct Dutch naming, but let's not confuse people with this
24 until we get to the Basic notation chapter.
26 - Add "Music Glossary: @rglos{foo}" to the *top* of the relevant
27 portions of the tutorial.
32 @node Algemene muzieknotatie
33 @translationof Common notation
34 @chapter Algemene muzieknotatie
36 In dit hoofdstuk wordt uitgelegd hoe je prachtig geprinte
37 muziek maakt met algemene muzieknotatie; dit is het vervolg
38 op het materiaal in het @ref{Leerboek}.
41 * Notatie voor een enkele notenbalk::
42 * Verschillende noten tegelijk klinkend::
44 * De puntjes op de i's::
48 @node Notatie voor een enkele notenbalk
49 @translationof Single staff notation
50 @section Notatie voor een enkele notenbalk
52 Deze paragraaf introduceert algemene muzieknotatie gebruikt
53 voor een enkelvoudige melodie op één notenbalk.
57 * Verplaatsingstekens en toonsoorten::
58 * Overbindingen en legatobogen::
59 * Articulatie en dynamiek::
61 * Automatische en handmatige waardestrepen::
62 * Geavanceerde ritmische commando's::
67 @subsection Maat-controles
68 @translationof Bar checks
70 Alhoewel ze niet strikt noodzakelijk zijn, zouden
71 @emph{maat-controles} gebruikt moeten worden in de
72 invoer-code om aan te geven waar de maatstrepen verwacht
73 worden. Ze worden ingevoerd met het vertikale
74 streep-symbool, @code{|}. Met behulp van deze
75 maat-controles kan het programma nagaan, door de nootlengten
76 die je ingevoerd hebt op te tellen, dat alle maten precies
77 gevuld zijn. Maat-controles maken de invoer-code eenvoudiger
78 te lezen, omdat ze helpen deze opgeruimd te houden.
80 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
81 g1 | e1 | c2. c'4 | g4 c g e | c4 r r2 |
86 @ruser{Bar and bar number checks}.
89 @node Verplaatsingstekens en toonsoorten
90 @translationof Accidentals and key signatures
91 @subsection Verplaatsingstekens en toonsoorten
93 @warning{Voor nieuwe gebruikers kan dit soms verwarrend zijn
94 -- lees de waarschuwing onderaan deze pagina, vooral als je
95 niet zo vertrouwd bent met muziektheorie!}
97 @subheading Verplaatsingstekens
99 @cindex verplaatsingstekens
100 @cindex toevallige tekens en toonsoorten
103 @cindex kruis, dubbel
113 Terminologie: @rglos{sharp}, @rglos{flat}, @rglos{double
114 sharp}, @rglos{double flat}, @rglos{accidental}.
116 Een noot met een @notation{kruis} maak je door @code{is}
117 achter de naam te plakken, en een noot met een
118 @notation{mol} maak je door er @code{es} achter te plakken.
119 Zoals je zou kunnen verwachten, een @notation{dubbelkruis}
120 of @notation{dubbelmol} wordt gemaakt door het toevoegen van
121 @code{isis} of @code{eses}. Deze syntax is afgeleid van de
122 Noordse en Germaanse talen zoals het Duits en het
123 Nederlands. Om andere namen te gebruiken voor
124 @notation{verplaatsingstekens}, zie @ruser{Note names in
127 @lilypond[verbatim,quote]
128 \relative { cis''4 ees fisis, aeses }
131 @cindex toonsoort, zetten van
132 @subheading Toonsoorten
135 @cindex majeur, groot
136 @cindex mineur, klein
137 @cindex toevallige tekens en toonsoort
138 @cindex verplaatsingstekens en toonsoort
139 @cindex invoer versus layout
140 @cindex layout versus invoer
146 Terminologie: @rglos{key signature}, @rglos{major},
149 De @notation{toonsoort} wordt gezet met het commando
150 @code{\key} gevolgd door een toonhoogte en @code{\major} of
153 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
162 @subheading Waarschuwing: toonsoorten en toonhoogten
164 Terminologie: @rglos{accidental}, @rglos{key signature},
165 @rglos{pitch}, @rglos{flat}, @rglos{natural}, @rglos{sharp},
166 @rglos{transposition}, @rglos{Pitch names}.
168 Om uit te maken of er wel of geen @notation{toevallig teken}
169 geprint moet worden, onderzoekt LilyPond de toonhoogten en
170 de @notation{toonsoort}. De toonsoort beïnvloed alleen het
171 @emph{printen} van toevallige tekens, en niet de
172 @notation{toonhoogte} van de noot! Deze functie zaait vaak
173 verwarring bij nieuwe gebruikers, dus laten we het eens wat
176 LilyPond maakt een duidelijk onderscheid tussen muzikale
177 beschrijving en layout. De verhoging of verlaging
178 (@notation{mol}, @notation{herstellingsteken} of
179 @notation{kruis}) van een noot is onderdeel van de
180 toonhoogte, en is dus de muzikale beschrijving. Of een
181 toevallig teken (een @emph{geprinte} mol, herstellingteken
182 of kruis) ook daadwerkelijk vóór de betreffende noot wordt
183 geprint, dat is een kwestie van layout. Voor de layout
184 bestaan regels, dus toevallige tekens worden automatisch
185 geprint volgens die regels. De toonhoogten in je muziek
186 zijn kunstuitingen, dus die zullen niet automatisch worden
187 toegevoegd, en je moet zelf datgene invoeren wat je wilt
192 @lilypond[verbatim,quote]
200 wordt voor geen enkele noot een toevallig teken geprint,
201 maar je moet toch @code{is} toevoegen en @code{cis} en
202 @code{fis} in het invoerbestand typen.
204 De code @code{b} betekent niet @qq{print een zwart bolletje
205 op de middelste lijn van de notenbalk.} Het betekent
206 veelmeer @qq{er is hier een noot met toonhoogte B-stamtoon.}
207 In de toonsoort van A-mol majeur, krijgt hij bij het printen
208 @emph{toch} een toevallig teken:
210 @lilypond[verbatim,quote]
217 Als het bovenstaand voorbeeld verwarrend is, ga dan eens na:
218 als je piano aan het spelen was, welke toets zou je
219 aanslaan? Als je een zwarte aan zou slaan, dan @emph{moet}
220 je @w{@code{-is}} of @w{@code{-es}} aan de notenaam toevoegen!
222 Het expliciet toevoegen van alle verplaatsingen vergt
223 misschien een klein beetje extra inspanning tijdens het
224 intypen, maar het voordeel is dat @notation{transponeren}
225 eenvoudiger is, en toevallige tekens kunnen automatisch
226 geplaatst en geprint worden volgens verschillende
227 conventies. Voor enkele voorbeelden van het printen van
228 toevallige tekens volgens verschillende regels, zie
229 @ruser{Automatic accidentals}.
234 @ruser{Note names in other languages},
236 @ruser{Automatic accidentals},
237 @ruser{Key signature}.
240 @node Overbindingen en legatobogen
241 @translationof Ties and slurs
242 @subsection Overbindingen en legatobogen
246 @cindex fraseringsboog
247 @cindex boog, frasering
253 @subheading Overbindingen
256 Terminologie: @rglos{tie}.
258 Een @notation{overbinding} maak je door het toevoegen van
259 een tilde @code{~} aan de eerste noot die overgebonden
262 @lilypond[verbatim,quote]
263 \relative { g'4~ 4 c2~ | 4~ 8 a~ 2 | }
266 @subheading Legatobogen
269 Terminologie: @rglos{slur}.
271 Een @notation{legatoboog} is een kromme, getrokken over een
272 aantal noten. De beginnoot en eindnoot worden gemarkeerd
273 met respectievelijk @code{(} en @code{)}.
275 @lilypond[verbatim,quote]
276 \relative { d''4( c16) cis( d e c cis d) e( d4) }
279 @subheading Fraseringsbogen
281 Terminologie: @rglos{slur}, @rglos{phrasing}.
283 Bogen die langere @notation{frasering} aangeven kunnen
284 worden ingevoerd met @code{\(} en @code{\)}. Je een
285 @notation{legatoboog} een een @notation{fraseringsboog}
286 tegelijkertijd gebruiken, maar je kunt geen gelijktijdige
287 legatobogen of gelijktijdige fraseringsbogen gebruiken.
289 @lilypond[verbatim,quote]
290 \relative { g'4\( g8( a) b( c) b4\) }
295 @cindex legatobogen versus overbindingen
296 @subheading Waarschuwingen: legatobogen versus overbindingen
298 Terminologie: @rglos{articulation}, @rglos{slur}, @rglos{tie}.
300 Een @notation{legatoboog} ziet er net zo uit als een
301 @notation{overbinding}, maar heeft een andere betekenis.
302 Een overbinding maakt de eerste noot gewoon langer, en kan
303 alleen gebruikt worden tussen twee noten van dezelfde
304 toonhoogte. Legatobogen geven de speelwijze of
305 @notation{articulatie} van noten aan, en kunnen worden
306 gebruikt over grotere nootgroepen. Legatobogen en
307 overbindingen kunnen worden genest.
309 @lilypond[verbatim,quote]
310 \relative { c''4(~ c8 d~ 4 e) }
318 @ruser{Phrasing slurs}.
321 @node Articulatie en dynamiek
322 @translationof Articulation and dynamics
323 @subsection Articulatie en dynamiek
326 @subheading Articulaties
333 Terminologie: @rglos{articulation}.
335 Algemene @notation{articulaties} kunnen worden toegevoegd
336 aan een noot met een streepje @code{-} en een enkel
339 @lilypond[verbatim,quote]
346 @subheading Vingerzetting
348 @cindex vingerzetting
353 Terminologie: @rglos{fingering}.
355 Op soortgelijke manier wordt een @notation{vingerzetting}
356 aan een noot toegevoegd met een streepje (@code{-}) en het
357 cijfer dat moet worden geprint:
359 @lilypond[verbatim,quote]
360 \relative { c''4-3 e-5 b-2 a-1 }
363 Je kunt meerdere articulaties bij dezelfde noot gebruiken.
364 Articulaties en vingerzetting worden gewoonlijk automatisch
365 geplaatst, maar je kunt een richting specificeren door het
366 streepje (@code{-}) te vervangen door @code{^} (boven) or
367 @code{_} (onder). Echter, in de meeste gevallen is het
368 beter om LilyPond de richting van de articulaties te laten
371 @lilypond[verbatim,quote]
372 \relative { c''4_-^1 d^. f^4_2-> e^-_+ }
391 Terminologie: @rglos{dynamics}, @rglos{crescendo},
394 @notation{Dynamische} tekens maak je door het teken (met een
395 backslash) aan de noot toe te voegen:
397 @lilypond[verbatim,quote]
398 \relative { c''4\ff c\mf c\p c\pp }
402 @notation{Crescendi} en @notation{decrescendi} begin je met
403 de commando's @code{\<} en @code{\>}. Het volgende
404 dynamische teken, bijvoorbeeld @code{\f}, beïndigt de
405 (de)crescendo maar je kunt ook het commando @code{\!}
408 @lilypond[verbatim,quote]
409 \relative { c''4\< c\ff\> c c\! }
415 @ruser{Articulations and ornamentations},
416 @ruser{Fingering instructions},
420 @node Tekst toevoegen
421 @translationof Adding text
422 @subsection Tekst toevoegen
424 @cindex tekst, toevoegen
425 @cindex toevoegen van tekst text
431 Je kunt tekst aan je muziek toevoegen door:
433 @lilypond[verbatim,quote,fragment]
434 c''2^"espr" a'_"legato"
437 Extra formattering kan worden toegevoegd met het
438 @code{\markup}-commando:
440 @lilypond[verbatim,quote,fragment]
441 c''2^\markup { \bold espr }
443 \dynamic f \italic \small { 2nd } \hspace #0.1 \dynamic p
450 @ruser{Writing text}.
453 @node Automatische en handmatige waardestrepen
454 @translationof Automatic and manual beams
455 @subsection Automatische en handmatige waardestrepen
457 @cindex waardestrepen
458 @cindex automatische waardestrepen
459 @cindex handmatige waardestrepen
460 @cindex waardestrepen, automatisch
461 @cindex waardestrepen, handmatig
462 @cindex waardestrepen, met de hand
467 @funindex \autoBeamOff
468 @funindex \autoBeamOn
470 Terminologie: @rglos{beam}.
472 Alle @notation{waardestrepen} worden automatisch getekend:
474 @lilypond[verbatim,quote]
475 \relative { a'8[ ais] d[ ees r d] c16 b a8 }
478 Als de automatische waardestrepen je niet bevallen, kun je
479 ze handmatig overschijven. Om een bepaalde waardestreep te
480 verbeteren markeer je de eerste noot met @code{[} en de
481 laatste met @code{]}.
483 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
484 a8[ ais] d[ ees r d] a b
487 Als je de automatische waardestrepen helemaal uit wilt
488 zetten voor een bepaald stuk muziek, gebruik je het commando
489 @code{\autoBeamOff} om de automatische waardestrepen uit te
490 zetten en @code{\autoBeamOn} om ze weer aan te zetten.
492 @lilypond[verbatim,quote]
495 a'8 c b4 d8. c16 b4 |
504 @ruser{Automatic beams},
505 @ruser{Manual beams}.
508 @node Geavanceerde ritmische commando's
509 @translationof Advanced rhythmic commands
510 @subsection Geavanceerde ritmische commando's
516 @cindex onvolledige maat
520 Terminologie: @rglos{anacrusis}.
522 Een opmaat (of @notation{anacrouse}) wordt ingevoerd met het
523 sleutelwoord @code{\partial}. Het wordt gevolgd door een
524 nootlengte: @code{\partial 4} is een opmaat van een kwart en
525 @code{\partial 8} een achtste.
527 @lilypond[verbatim,quote]
534 @c Note bene: duolen, triolen, kwartolen etc. worden anti-metrische
535 @c figuren genoemd, hoewel ze in feite anti-ritmisch zijn -- hemiolen
536 @c zijn veeleer anti-metrisch
537 @subheading Antimetrische figuren
539 @cindex antimetrische figuren
544 Terminologie: @rglos{note value}, @rglos{triplet}.
546 @notation{Antimetrische figuren} wordeg gemaakt met het
547 @code{\times} sleutelwoord. Het verwacht twee parameters:
548 een fractie (breuk) en een stuk muziek. De lengte van het
549 stuk muziek wordt vermenigvuldigd met de fractie. Een triol
550 maakt dat de noten 2/3 van hun lengte duren, dus een
551 @notation{triool} heeft als fractie 2/3
553 @lilypond[verbatim,quote]
555 \tuplet 3/2 { f''8 g a }
556 \tuplet 3/2 { c8 r c }
557 \tuplet 3/2 { f,8 g16[ a g a] }
558 \tuplet 3/2 { d4 a8 }
562 @subheading Versieringen
571 @funindex \acciaccatura
572 @funindex \appoggiatura
573 @funindex acciaccatura
575 Terminologie: @rglos{grace notes}, @rglos{acciaccatura},
576 @rglos{appoggiatura}.
578 @notation{Versieringen} worden gemaakt met het @code{\grace}
579 commando, hoewel ze ook gemaakt kunenn worden door een het
580 sleutelwoord @code{\appoggiatura} of @code{\acciaccatura}
581 voor een muziekuitdrukking te zetten
583 @lilypond[verbatim,quote]
585 c''2 \grace { a32 b } c2 |
586 c2 \appoggiatura b16 c2 |
587 c2 \acciaccatura b16 c2 |
599 @node Verschillende noten tegelijk klinkend
600 @translationof Multiple notes at once
601 @section Verschillende noten tegelijk klinkend
603 Deze paragraaf introduceert het hebben van meer dan één
604 klinkende noot tegelijkertijd: verscheidene instrumenten,
605 verscheidene notenbalken voor één instrument (bijv. piano),
608 Polyfonie betekent in de muziek het hebben van meer dan één
609 klinkende melodie tegelijk. Polyfonie in LilyPond betekent
610 het hebben van meer dan een stem op dezelfde notenbalk.
613 * Muziekuitdrukkingen nader verklaard::
614 * Meerdere notenbalken::
616 * Het combineren van noten tot accoorden::
617 * Polyfonie binnen een notenbalk::
621 @node Muziekuitdrukkingen nader verklaard
622 @translationof Music expressions explained
623 @subsection Muziekuitdrukkingen nader verklaard
625 @cindex muziekuitdrukking
626 @cindex uitdrukking, muziek
627 @cindex samengestelde muziekuitdrukking
628 @cindex muziekuitdrukking, samengesteld
630 In LilyPond-invoerbestanden wordt muziek gerepresenteerd
631 door @emph{muziekuitdrukkingen}. Een enkele noot is een
634 @lilypond[verbatim,quote,fragment]
638 Een noot tussen accolades zetten maakt er een
639 @emph{samengestelde muziekuitdrukking} van. Hier hebben we
640 een samengestelde muziekuitdrukking gemaakt die twee noten
643 @lilypond[verbatim,quote]
647 Een groep muziekuitdrukkingen (bijv. noten) tussen accolades
648 zetten betekent dat ze een sequentie zijn (d.w.z. de ene
649 volgt op de vorige). Het resultaat is een nieuwe
652 @lilypond[verbatim,quote]
653 \relative { { a'4 g } f4 g }
656 @subheading Analogie: wiskundige uitdrukkingen
658 Dit mechanisme lijkt op wiskundige formules: een grote
659 formule wordt gemaakt door een samenstelling van kleine
660 formules. Zulke formules worden uitdrukkingen genoemd, en
661 ze kunnen andere uitdrukkingen bevatten, zodat je
662 willekeurig ingewikkelde en grote uitdrukkingen kunt maken.
672 ((1 + 2) * 3) / (4 * 5)
675 Dit is een opeenvolging van uitdrukkingen, waar elke
676 uitdrukking onderdeel is van de volgende (grotere)
677 uitdrukking. De eenvoudigste uitdrukkingen zijn getallen,
678 en grotere worden gemaakt door het combineren van
679 uitdrukkingen met operatoren (zoals @code{+}, @code{*} en
680 @code{/}) en haakjes. Net als wiskundige uitdrukkingen,
681 kunnen muziekuitdrukkingen willekeurig diep worden genest,
682 wat nodig is voor ingewikkelde muziek zoals polyfone
686 @subheading Simultane muziekuitdrukkingen: meerdere notenbalken
688 @cindex meerdere notenbalken
689 @cindex notenbalken, meerdere
691 @cindex combineren van gelijktijdige uitdrukkingen
692 @cindex gelijktijdige uitdrukkingen
693 @cindex uitdrukkingen, gelijktijdig
694 @cindex relatieve noten en gelijktijdige muziek
695 @cindex relatieve noten en gelijktijdige uitdrukkingen
696 @cindex simultane muziek en relatieve noten
697 @cindex gelijktijdige uitdrukkingen en relatieve noten
703 Terminologie: @rglos{polyphony}.
705 Deze techniek is nuttig voor @notation{polyfone} muziek.
706 Voor het invoeren van muziek met meerdere stemmen of
707 meerdere notenbalken, combineren we uitdrukkingen
708 gelijktijdig. Om aan te geven dat twee stemmen tegelijk
709 klinken, voer je gewoon een simultane samenstelling van
710 muziekuitdrukkingen in. Een @q{simultane} muziekuitdrukking
711 wordt gevormd door uitdrukkingen te tussen @code{<<} en
712 @code{>>} te zetten. In onderstaand voorbeeld, zijn drie
713 sequenties (die allemaal enkele noten bevatten) simultaan
716 @lilypond[verbatim,quote]
724 Merk op dat we elk niveau van de invoer met een ander aantal
725 spaties hebben ingesprongen. Het maakt LilyPond niet uit
726 hoeveel (of hoe weinig) spaties er aan het begin van een
727 regel staan, maar het op deze wijze inspringen van
728 LilyPond-code maakt het voor mensen veel leesbaarder.
730 @warning{elke noot is relatief aan de vorige noot in de
731 invoer, niet relatief aan de @code{c''} in het eerste
732 @code{@bs{}relative} commando.}
735 @subheading Simultane muziekuitdrukking: enkele notenbalk
737 Om het aantal notenbalken in een stuk te bepalen, kijkt
738 LilyPond naar het begin van de eerste uitdrukking. Als dat
739 een enkele noot is, is er één notenbalk; als dat een
740 simultane uitdrukking is, is er meer dan één notenbalk.
741 Onderstaand voorbeeld toont een ingewikkelde uitdrukking,
742 maar omdat het begint met een enkele noot wordt het
743 genoteerd op een enkele notenbalk.
745 @lilypond[verbatim,quote]
748 << { e2 f } { c2 <<b d>> } >> |
752 @node Meerdere notenbalken
753 @translationof Multiple staves
754 @subsection Meerdere notenbalken
756 @cindex meerdere notenbalken
757 @cindex notenbalken, meerdere
759 @cindex context, notatie
760 @cindex notatiecontext
770 LilyPond-invoerbestanden bestaan uit muziekuitdrukkingen,
771 zoals we zagen in @ref{Muziekuitdrukkingen nader verklaard}.
772 Als de partituur begint met een simultane muziekuitdrukking,
773 maakt LilyPond meerdere notenbalken. Echter, het is
774 eenvoudiger te zien wat er gebeurt als we de notebalk
777 Om meer dan een één notenbalk te printen, wordt elk stuk
778 muziek dat een op een notebalk hoort gemarkeerd door er
779 @code{\new Staff} voor te zetten. Deze
780 @code{Staff}-elementen worden dan gelijktijdig samengesteld
781 met @code{<<} en @code{>>}:
783 @lilypond[verbatim,quote]
785 \new Staff { \clef "treble" c''4 }
786 \new Staff { \clef "bass" c4 }
790 Het commando @code{\new} opent een @q{notatiecontext.} Een
791 notatiecontext is een omgeving waarin muziekelementen (zoals
792 noten of @code{\clef}-commando's) worden geïnterpreteerd.
793 Voor eenvoudige stukken worden zulke notatiecontexten
794 automatisch aangemaakt. Voor ingewikkeldere stukken, is het
795 beter om contexten expliciet aan te geven.
797 Er zijn verschillende soorten van contexten. @code{Score},
798 @code{Staff}, en @code{Voice} zorgen voor melodische
799 notatie, terwijl @code{Lyrics} liedteksten zet en
800 @code{ChordNames} accoordnamen print.
802 In syntaxtermen maakt het laten voorafgaan van Als je
803 @code{\new} voor een muziekuitdrukking zet, maakt dat in
804 syntaxtermen een grotere muziekuitdrukking. Dat lijkt op
805 het minteken in de wiskunde. De formule @math{(4+5)} is een
806 uitdrukking, dus @math{-(4+5)} is een grotere uitdrukking.
808 Maatsoorten die in één notenbalk worden ingevoerd,
809 beïnvloeden standaard ook alle andere notenbalken. And de
810 andere kant, de toonsoort van een notenbalk heeft
811 @emph{geen} invloed op andere notenbalken. Dit verschil in
812 standaard gedrag is omdat partituren met transponerende
813 instrumenten veel meer voorkomen dan polyritmische
816 @lilypond[verbatim,quote]
818 \new Staff { \clef "treble" \key d \major \time 3/4 c''4 }
819 \new Staff { \clef "bass" c4 }
826 @node Notenbalkgroepen
827 @translationof Staff groups
828 @subsection Notenbalkgroepen
831 @cindex notenbalk, piano
833 @cindex notenbalk, koor
835 @cindex notenbalk, manuaal
836 @cindex notenbalkgroep
847 Pianomuziek wordt meestal genoteerd op twee notenbalken die
848 verbonden zijn door een @notation{accolade}. Het afdrukken
849 van zo'n balk gaat hetzelfde als in het polyfone voorbeeld
850 in @ref{Meerdere notenbalken}. Echter, nu wordt de gehele
851 uitdrukking in een @code{PianoStaff} gestopt:
860 Hier is een voorbeeldje:
862 @lilypond[verbatim,quote]
865 \new Staff { \time 2/4 c''4 e | g g, | }
866 \new Staff { \clef bass c,,4 c' | e c | }
871 Andere notenbalkgroeperingen gaan met @code{\new
872 GrandStaff}, geschikt voor for orkestpartituren, en
873 @w{@code{\new ChoirStaff}}, geschikt voor vocale partituren.
874 Deze notenbalkgroepen vormen allemaal een ander type
875 context, namelijk een die een accolade aan de linkerkant van
876 elk systeem maakt en ook de lengte van de maatstrepen
882 @ruser{Keyboard and other multi-staff instruments},
883 @ruser{Displaying staves}.
886 @node Het combineren van noten tot accoorden
887 @translationof Combining notes into chords
888 @subsection Het combineren van noten tot accoorden
890 Terminologie: @rglos{chord}.
893 @cindex nootlengten in accoorden
899 We zagen eerder hoe noten kunnen worden gecombineerd tot
900 @notation{accoorden} door aan te geven dat ze tegelijk
901 klinken door ze tussen dubbele gehoekte haken te zetten.
902 Echter, de normale manier om een accoord aan te geven is
903 door de toonhoogten tussen @emph{enkele} hoekige haken te
904 zetten. Merk op dat alle noten in een accoord dezelfde
905 lengte moeten hebben, en dat die lengte na de afsluitende
908 @lilypond[verbatim,quote]
909 \relative { r4 <c'' e g> <c f a>2 }
912 Beschouw accoorden als vrijwel identiek aan enkele noten:
913 bijna alles wat je aan een enkele noot kunt plakken, kun je
914 aan een accoord plakken, en alles komt @emph{buiten} de
915 hoekige haken. Bijvoorbeeld, je kunt markeringen als
916 waardestrepen en overbindingen gebruiken met accoorden. Ze
917 worden geplaatst buiten de hoekige haken.
919 @lilypond[verbatim,quote,relative=2]
920 r4 <c e g>~ <c f a>2 |
921 <c e g>8[ <c f a> <c e g> <c f a>]
922 <c e g>\>[ <c f a> <c f a> <c e g>]\! |
923 r4 <c e g>8.\p <c f a>16( <c e g>4-. <c f a>) |
928 @ruser{Chorded notes}.
931 @node Polyfonie binnen een notenbalk
932 @translationof Single staff polyphony
933 @subsection Polyfonie binnen een notenbalk
936 @cindex meerdere stemmen
937 @cindex stemmen, meerdere op een balk
938 @cindex enkelbalks polyfonie
942 @funindex << ... \\ ... >>
947 Polyfone muziek in LilyPond, hoewel niet moeilijk, maakt
948 gebruik van concepten die we nog niet hebben besproken, dus
949 kunnen we nog niet introduceren. In plaats daarvan worden
950 in de volgende paragrafen eerst deze concepten uitvoerig
954 Beginnershandleiding:
955 @ref{Voices contain music}.
958 @ruser{Simultaneous notes}.
962 @section Vocale muziek
964 Deze paragraaf introduceert vocale muziek en eenvoudige
968 * Het zetten van eenvoudige liedjes::
969 * Liedteksten uitrichten op een melodie::
970 * Liedteksten bij meerdere notenbalken::
974 @node Het zetten van eenvoudige liedjes
975 @translationof Setting simple songs
976 @subsection Het zetten van eenvoudige liedjes
983 Terminologie: @rglos{lyrics}.
985 Hier is het begin van de melodie van een slaapliedje,
986 @notation{Girls and boys come out to play}:
988 @lilypond[verbatim,quote]
992 d''4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4
996 De @notation{liedteksten} kunnen op deze noten worden gezet,
997 door beiden te combineren met het
998 @code{\addlyrics}-sleutelwoord. Liedteksten worden
999 ingevoerd door de lettergrepen van elkaar te scheiden met
1002 @lilypond[verbatim,quote]
1007 d''4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4
1010 Girls and boys come | out to play,
1015 @warning{Het is van essentiëel belang dat de laatste
1016 lettergreep van de afsluitende accolade gescheiden wordt
1017 door een spatie of nieuwe regel, anders wordt aangenomen dat
1018 de accolade nog deel uitmaakt van die lettergreep, wat een
1019 obscure foutmelding oplevert, zie @rprogram{Apparent error
1022 Merk de hoekige haken @w{@code{<< ... >>}} op die om
1023 het hele stuk heen staan en aangeven dat de muziek en de
1024 woorden tegelijk klinken.
1026 @node Liedteksten uitrichten op een melodie
1027 @translationof Aligning lyrics to a melody
1028 @subsection Liedteksten uitrichten op een melodie
1034 @cindex liedteksten, uitrichten
1035 @cindex uitrichten van liedteksten
1036 @cindex liedteksten, woorden met meerdere lettergrepen
1037 @cindex woorden met meerdere lettergrepen in liedteksten
1039 Terminologie: @rglos{melisma}, @rglos{extender line}.
1041 De volgende regel van het slaapliedje is @notation{The moon
1042 doth shine as bright as day}. Laten we die ook invoeren:
1044 @lilypond[verbatim,quote]
1049 d''4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4 g8 |
1050 a4 b8 c b a | d4 b8 g4. |
1053 Girls and boys come | out to play,
1054 The | moon doth shine as | bright as day; |
1059 Als je de code van het bovenstaand voorbeeld compileert,
1060 zul je waarschuwingen op het scherm zien:
1063 song.ly:12:29: waarschuwing: maat-controle gefaald op: 5/8
1064 The | moon doth shine as
1066 song.ly:12:46: waarschuwing: maat-controle gefaald op: 3/8
1067 The | moon doth shine as | bright as day;
1071 Dit is een goed voorbeeld van de waarde van maat-controles.
1072 Als we naar de muziek kijken, dan zien we dat de extra
1073 liedteksten niet helemaal goed uitgericht zijn met de noten.
1074 Het woord @notation{shine} moet op twee noten gezongen
1075 worden, niet op één. Dit wordt een @notation{melisma}
1076 genoemd, een enkele lettergreep gezongen op meer dan een
1077 noot. Er zijn verschillende manieren om een lettergreep
1078 over meerdere noten uit te verdelen, het eenvoudigst is een
1079 legatoboog over de noten te zetten, voor details, zie
1080 @ref{Overbindingen en legatobogen}:
1082 @lilypond[verbatim,quote]
1087 d''4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4 g8 |
1088 a4 b8 c( b) a | d4 b8 g4. |
1091 Girls and boys come | out to play,
1092 The | moon doth shine as | bright as day; |
1097 De woorden zijn nu goed uitgericht met de noten, maar de
1098 automatische waardestrepen voor de noten boven
1099 @notation{shine as} zien er niet helemaal goed uit. We
1100 kunnen dit verbeteren door handmatige
1101 waardestreep-aanduidingen in te voegen om de automatische
1102 waardestrepen te overschrijven, voor details, see
1103 @ref{Automatische en handmatige waardestrepen}.
1105 @lilypond[verbatim,quote]
1110 d''4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4 g8 |
1111 a4 b8 c([ b]) a | d4 b8 g4. |
1114 Girls and boys come | out to play,
1115 The | moon doth shine as | bright as day; |
1120 Als alternatief voor het gebruik van legatobogen, kunnen
1121 melismata worden aangegeven door in de liedtekst een
1122 underscore @code{_} toe te voegen voor elke noot die moet
1123 worden opgenomen in de melisma:
1125 @lilypond[verbatim,quote]
1130 d''4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4 g8 |
1131 a4 b8 c[ b] a | d4 b8 g4. |
1134 Girls and boys come | out to play,
1135 The | moon doth shine _ as | bright as day; |
1140 Als een lettergreep zich uitstrekt over een aantal noten of
1141 over een noot die heel lang duurt, wordt gewoonlijk een
1142 @notation{legatolijn} getrokken vanaf de lettergreep die
1143 zich uitstrekt onder alle noten van die lettergreep. Die
1144 wordt ingevoerd als twee underscores @code{__}. Hier is een
1145 voorbeeld uit de eerste drie maten van @notation{Dido's
1146 Lament}, van Purcells @notation{Dido and Æneas}:
1148 @lilypond[verbatim,quote]
1153 g'2 a bes | bes2( a) b2 |
1154 c4.( bes8 a4. g8 fis4.) g8 | fis1
1158 am | laid __ in | earth,
1163 In geen van de voorbeelden tot nu toe zijn woorden met meer
1164 dan een lettergreep gebruikt. Zulke woorden worden
1165 gewoonlijk opgedeeld in een lettergreep per noot, met
1166 koppeltekens tussen de lettergrepen. Zo'n koppelteken
1167 worden ingevoerd als twee streepjes, wat een koppelteken
1168 midden tussen de twee lettergrepen oplevert. Hier is een
1169 voorbeeld dat dit laat zien en alles wat we tot nu toe
1170 hebben geleerd over het uitrichten van liedteksten naar
1173 @c no ragged-right here because otherwise the hyphens get lost,
1174 @c but the example is long enough to avoid looking strange.
1175 @lilypond[verbatim,quote,noragged-right]
1181 d'4 | g4 g a8( b) | g4 g b8( c) |
1185 A -- | way in a __ | man -- ger,
1186 no __ | crib for a | bed, __
1191 Sommige liedteksten, vooral die in het Italiaans, hebben het
1192 omgekeerde nodig: het zetten van meer dan een lettergreep op
1193 een noot. Dit wordt bereikt door lettergreepen aan elkaar
1194 te koppelen met een enkele underscore @code{_} (zonder
1195 spaties), of door ze tussen dubbele aanhalingtekens te
1196 zetten. Hier is een voorbeeld uit Rossini's
1197 @notation{Figaro}, waar @notation{al} op dezelfde noot moet
1198 worden gezongen als @notation{go} uit het @notation{Largo}
1199 in Figaro's aria @notation{Largo al factotum}:
1201 @c no ragged-right here because otherwise the hyphens get lost,
1202 @c but the example is long enough to avoid looking strange.
1203 @lilypond[verbatim,quote,noragged-right]
1209 c'4.~ 8 d b | c8([ d]) b c d b | c8
1212 Lar -- go_al fac -- | to -- tum del -- la cit -- | tà
1220 @ruser{Vocal music}.
1223 @node Liedteksten bij meerdere notenbalken
1224 @translationof Lyrics to multiple staves
1225 @subsection Liedteksten bij meerdere notenbalken
1227 @cindex liedteksten en meerdere notenbalken
1228 @cindex meerdere notenbalken en liedteksten
1230 De eenvoudige aanpak met @code{\addlyrics} kan gebruikt
1231 worden voor het plaatsen van liedteksten onder meer dan een
1232 notenbalk. Hier is een voorbeeld uit Handels
1233 @notation{Judas Maccabæus}:
1235 @lilypond[verbatim,quote]
1241 c''8 | c8([ bes]) a a([ g]) f | f'4. b, | c4.~ 4
1244 Let | flee -- cy flocks the | hills a -- | dorn, __
1250 r8 | r4. r4 c'8 | a'8([ g]) f f([ e]) d | e8([ d]) c bes'4
1253 Let | flee -- cy flocks the | hills a -- dorn,
1258 Partituren die ingewikkelder zijn dan dit eenvoudige
1259 voorbeeld kun je beter maken door het uit elkaar trekken van
1260 de score structuur en de noten en liedteksten door het
1261 gebruik van variabelen. Dit wordt behandeld in
1262 @ref{Stukken organiseren met variabelen}.
1267 @ruser{Vocal music}.
1270 @node De puntjes op de i's
1271 @translationof Final touches
1272 @section De puntjes op de i's
1274 Dit is de laatste paragraaf van het leerboek; het laat zien
1275 hoe je de puntjes op de i's zet voor eenvoudige stukken, en
1276 geeft een inleiding op het vervolg van de handleiding.
1279 * Stukken organiseren met variabelen::
1280 * Titels toevoegen::
1281 * Absolute notenamen::
1286 @node Stukken organiseren met variabelen
1287 @translationof Organizing pieces with variables
1288 @subsection Stukken organiseren met variabelen
1291 @cindex variabelen, definiëren
1294 @cindex variabelen toekennen
1295 @cindex variables gebruiken
1296 @cindex gebruik van variables
1297 @cindex variabelen, toegestane tekens in
1298 @cindex tekens toegestaan in variabelen
1300 Wanneer alle elementen die eerder zijn besproken worden
1301 gecombineerd om grotere bestanden te maken, worden de
1302 muziekuitdrukkingen een stuk groter. In polyfone muziek met
1303 veel notenbalken, kunnen invoerbestanden heel verwarrend
1304 worden. Deze verwarring kunnen we verminderen door het
1305 gebruik van @emph{variabelen}.
1307 Met variabelen (ook bekend als identifiers of macro's),
1308 kunnen we ingewikkelde muziekuitdrukkingen in stukken
1309 breken. Een waarde aan een variabele toekennen gaat as
1313 benoemdeMuziek = @{ @dots{} @}
1316 De inhoud van de muziekuitdrukking @code{benoemdeMuziek} kan
1317 later worden gebruikt door een backslash voor de naam te
1318 zetten (@code{\benoemdeMuziek}, precies als een gewoon
1322 @lilypond[verbatim,quote]
1323 viool = \new Staff {
1329 cello = \new Staff {
1344 De naam van een variabele mag alleen letters bevatten, geen
1345 cijfers, underscores, or of streepjes.
1347 Variabelen moeten gedefiniëerd worden @emph{voor} de
1348 eigenlijke muziekuitdrukking, daarna kunnen ze zo vaak als
1349 nodig worden hergebruikt. Ze kunnen zelfs worden gebruikt
1350 om de inhoud van een nieuwe variabele te construeren, wat
1351 een manier is om een stuk muziek met veel herhalingen
1352 compacter in te voeren.
1355 @lilypond[verbatim,quote]
1356 trioolA = \tuplet 3/2 { c,8 e g }
1357 maatA = { \trioolA \trioolA \trioolA \trioolA }
1364 Variabelen kunnen worden gebruikt voor allerlei andere typen
1365 objecten in de invoer. Bijvoorbeeld
1370 aVijfPapier = \paper @{ paperheight = 21.0 \cm @}
1373 Afhankelijk van de inhoud kan de variabele gebruikt wonden
1374 op verschillende plaatsen. Onderstaand voorbeeld maakt
1375 gebruik van de bovenstaande variabelen:
1380 line-width = \breedte
1389 @node Titels toevoegen
1390 @translationof Adding titles
1391 @subsection Titels toevoegen
1399 De titel, componist, opusnummer, en soortgelijke informatie
1400 worden ingevoerd in het @code{\header}-blok. Deze bevindt
1401 zich buiten de muziekuitdrukking; het @code{\header}-blok
1402 staat gewoonlijk direct onder het versienummer.
1405 \version @w{"@version{}"}
1414 @dots{} muziek @dots{}
1418 Als het bestand wordt verwerkt, worden titel en componist en
1419 opus boven de muziek geprint. Meer informatie over titels
1420 staat in @ruser{Creating titles headers and footers}.
1423 @node Absolute notenamen
1424 @translationof Absolute note names
1425 @subsection Absolute notenamen
1428 @cindex notenamen, absolute
1429 @cindex absolute modus
1430 @cindex absolute waarden voor toonhoogten
1431 @cindex toonhoogten, absolute waarden
1432 @cindex absolute notenamen
1434 Totnutoe hebben we steeds @code{\relative} gebruikt om
1435 toonhoogten aan te duiden. Dit is voor de meeste muziek de
1436 eenvoudigste manier van invoeren, maar er is ook een andere
1437 manier om toonhoogten in te voeren: de absolute modus.
1439 Alls je @code{\relative} weglaat, behandelt LilyPond alle
1440 toonhoogten als absolute waarden. Een @code{c'} betekent
1441 altijd de centrale C, een @code{b} betekent altijd de noot
1442 een stapje onder de centrale C en een @code{g,} is altijd de
1443 noot onderaan de balk bij de bassleutel.
1445 @lilypond[verbatim,quote]
1453 Hier is een toonladder over vier octaven:
1455 @lilypond[verbatim,quote]
1470 Zoals je ziet, behoeft het schrijven van een melodie in de
1471 vioolsleutel nogal wat apostrof-tekens @code{'}. Kijk eens
1472 naar dit fragment van mozart:
1474 @lilypond[verbatim,quote]
1478 cis''8. d''16 cis''8 e''4 e''8 |
1479 b'8. cis''16 b'8 d''4 d''8 |
1483 Al die apostrofs maken de invoer onleesbaar en zijn een bron
1484 van fouten. met @code{\relative} is bovenstaand voorbeeld
1485 een stuk leesbaarder en ook eenvoudiger in te voeren:
1487 @lilypond[verbatim,quote]
1491 cis''8. d16 cis8 e4 e8 |
1492 b8. cis16 b8 d4 d8 |
1496 Als je een fout maakt met een octaveringsteken (@code{'} of
1497 @code{,}) in de @code{\relative}-modus, wordt dat heel snel
1498 duidelijk -- veel noten staan in het verkeerde octaaf. Als
1499 je in absolute modus werkt, is een enkele octaaffout lang
1500 niet zo goed zichtbaar, en zal dus ook niet zo eenvoudig te
1503 Echter, absolute modus is is nuttig in muziek met zeer grote
1504 intervallen en vooral voor lilypond-invoer die met de
1505 computer wordt gegenereerd.
1508 @node Na het leerboek
1509 @translationof After the tutorial
1510 @subsection Na het leerboek
1512 Als je dit leerboek uit hebt, kun je het beste zelf een paar
1513 stukken in gaan voeren. Begin met het toevoegen van noten
1514 aan een van de @ref{Templates}. Als je notatie nodig hebt
1515 die niet is behandeld in het leerboek, kijk dan in de
1516 notatiehandleiding, beginnend bij @ruser{Musical notation}.
1517 Al je een stuk wilt schrijven voor een ensemble waarvoor
1518 geen sjabloon beschikbaar is, kijk dan naar @ref{Extending
1521 Zodra je een paar korte stukken hebt geschreven, lees de
1522 rest van de beginnershandleiding (hoofdstukken 3-5). Je mag
1523 die nu natuurlijk ook best gaan lezen! Echter, het vervolg
1524 van de Beginnershandleiding veronderstelt dat je vertrouwd
1525 bent met LilyPond-invoer. Je zou die hoofstukken snel
1526 kunnne doorkijken en later terugkomen als je wat meer
1529 In dit leerboek en in het vervolg van de
1530 beginnershandleiding is een alinea @strong{Zie ook} aan het
1531 eind van elke paragraaf met kruisverwijzingen naar andere
1532 paragrafen: deze kruisverwijzingen kun je beter niet volgen
1533 bij de eerste keer lezen. Als je de gehele
1534 beginnershandleiding een keer hebt gelezen, wil je wellicht
1535 bepaalde stukken herlezen en kun je deze kruisverwijzingen
1536 bijvoorbeeld volgen voor meer informatie.
1538 Mocht je dat nog niet gedaan hebben, lees @emph{alsjeblieft}
1539 het @ref{Overzicht van handleidingen}. Er is veel
1540 informatie beschikbaar over LilyPond, dus nieuwkomers weten
1541 vaak niet waar ze precies moeten zoeken. Als je vijf
1542 minuten uittrekt om die paragraaf goed te lezen, kun je
1543 jezelf uren frustratie besparen met het zoeken op