@c -*- coding: utf-8; mode: texinfo; fill-column: 60 -*-
@ignore
    Translation of GIT committish: b603992938d150b2a60de448721f054e0b614ac6

    When revising a translation, copy the HEAD committish of the
    version that you are working on.  For details, see the Contributors'
    Guide, node Updating translation committishes..
@end ignore

@include included/generating-output.itexi

@c \version "2.12.0"

@node Leerboek
@translationof Tutorial
@chapter Leerboek

Dit hoofdstuk is de basisinleiding voor het werken met
LilyPond.

@menu
* Het compileren van een bestand::
* Het schrijven van invoerbestanden::
* Het lezen van de handleidingen::
@end menu

@node Het compileren van een bestand
@translationof Compiling a file
@section Het compileren van een bestand

Deze paragraaf introduceert het @qq{compileren}---het
verwerken van LilyPond-invoerbestanden (geschreven door
jouzelf) voor het produceren van uitvoerbestanden.

@menu
* Invoer schrijven::
* MacOS X::
* Windows::
* Commandoregel::
@end menu

@node Invoer schrijven
@translationof Entering input
@subsection Invoer schrijven

@cindex compileren
@cindex eerste voorbeeld
@cindex voorbeeld, eerste
@cindex hoofdlettergevoelig

@qq{Compileren} is de term die gebruikt wordt voor het
verwerken van een invoerbestand in LilyPond-formaat voor het
produceren van één of meer uitvoerbestanden.
Uitvoerbestanden zijn gewoonlijk PDF (om te printen of te
bekijken), MIDI (om af te spelen), en PNG (for online
gebruik).  LilyPond-invoerbestanden zijn gewone
tekstbestanden.

Dit is een voorbeeld van een eenvoudig invoerbestand:

@example
\version "@w{@version{}}"
@{
  c' e' g' e'
@}
@end example

De grafische uitvoer is:

@c  in this case we don't want verbatim
@lilypond[quote]
{
  c' e' g' e'
}
@end lilypond

@warning{Noten en liedteksten in LilyPond invoer moeten
altijd binnen @w{@strong{@{ accolades @}}} staan.  Om
ambiguïteit te voorkomen moeten deze accolades altijd los
staan, d.w.z. omgeven zijn door witruimte, of aan het begin
of einde van een regel staan.  In sommige voorbeelden in
deze handleiding zijn ze weggelaten, maar vergeet ze niet te
gebruiken in je eigen muziek!  Voor meer informatie over hoe
voorbeelden worden afgebeeld in deze handleiding, zie
@ref{Het lezen van de handleidingen}.}

LilyPond-invoer is @strong{hoofdlettergevoelig}.
@w{@code{@{ c d e @}}} is geldige invoer; @w{@code{@{ C D E
@}}} zal een foutmelding geven.


@smallspace

@subheading Het produceren van uitvoer

@cindex PDF-bestand
@cindex muziek weergeven
@cindex tekst-editors

Hoe je uitvoer produceert, is afhankelijk van je operating
systeem en van de programma's die je gebruikt.

@itemize

@item
@ref{MacOS X, @sourceimage{logo-macosx,,,}}
@ref{MacOS X, MacOS X} (grafisch)

@item
@ref{Windows, @sourceimage{logo-windows,,,}}
@ref{Windows, Microsoft Windows} (grafisch)

@item
@ref{Commandoregel, @sourceimage{logo-linux,,,}
@sourceimage{logo-freebsd,,,}
@sourceimage{logo-macosx,,,}
@sourceimage{logo-windows,,,}
}
@ref{Commandoregel, Alle operating systemens} (commandoregel)

@end itemize

Er zijn verscheidene andere tekst-editors beschikbaar met
specifieke LilyPond-ondersteuning.  Voor meer informatie,
zie @rweb{Eenvoudiger bewerken}.

@warning{Als je LilyPond voor de allereerste keer draait,
kan dat een minuut of twee duren omdat alle systeemfonts
eerst moeten worden geanalyseerd.  De volgende keer draait
LilyPond veel sneller!}


@node MacOS X
@subsection MacOS X

@cindex draaien van LilyPond onder MacOS X
@cindex MacOS X, draaien van LilyPond

@lilypadOSX


@node Windows
@subsection Windows

@cindex draaien van LilyPond onder Windows
@cindex Windows, draaien van LilyPond

@lilypadWindows


@node Commandoregel
@translationof Command-line
@subsection Commandoregel

@cindex draaien van LilyPond onder Unix
@cindex Unix, draaien van LilyPond

@lilypadCommandLine

@node Het schrijven van invoerbestanden
@translationof How to write input files
@section Het schrijven van invoerbestanden

Deze paragraaf introduceert de LilyPond basissyntax om je op
weg te helpen bij het schrijven van invoerbestanden.

@menu
* Eenvoudige notatie::
* Werken met invoerbestanden::
@end menu


@node Eenvoudige notatie
@translationof Simple notation
@subsection Eenvoudige notatie

@cindex eenvoudige notatie
@cindex notatie, eenvoudig

LilyPond kan bepaalde notatie-elementen automatisch
toevoegen.  In het volgende voorbeeld hebben we slechts vier
toonhoogten ingevoerd, maar LilyPond heeft een
muzieksleutel, een maatsoort, en nootlengtes toegevoegd.

@lilypond[verbatim,quote]
{
  c' e' g' e'
}
@end lilypond

@noindent
Dit gedrag kan worden veranderd, maar in de meeste gevallen
zijn deze automatische waarden heel handig.


@subheading Toonhoogten

@cindex toonhoogten
@cindex relatieve modus
@cindex apostrof, enkel aanhalingsteken
@cindex komma
@cindex toevallige tekens en relatieve modus
@cindex relatieve modus, en toevallige tekens

@funindex \relative
@funindex relative
@funindex '
@funindex ,

Terminologie: @rglos{pitch}, @rglos{interval},
@rglos{scale}, @rglos{middle C}, @rglos{octave},
@rglos{accidental}.

De meest eenvoudige manier voor het invoeren van noten is de
@code{\relative} modus.  In deze modus wordt het octaaf
automatisch gekozen door de aanname dat een opvolgende noot
altijd zo dicht mogelijk bij de vorige noot geplaatst moet
worden, d.w.z., hij wordt geplaatst in het octaaf dat binnen
drie notenbalk-ruimtes ten opzichte van de vorige noot valt.
We beginnen met het invoeren van het meest elementaire stuk
muziek, een @notation{toonladder}, waarin elke noot precies
één notenbalk-ruimte hoger is dan de vorige noot.

@lilypond[verbatim,quote]
% zet het beginpunt op de centrale C
\relative c' {
  c d e f
  g a b c
}
@end lilypond

De eerste noot is de @notation{centrale C}.  Elke volgende
noot wordt zo dicht mogelijk geplaatst ten op zichte van de
vorige noot -- of anders gezegd, de eerste @code{c} is de C
het dichtst bij de centrale C.  Die wordt gevolgd door
dichtstbijzijnde D ten opzichte van de vorige noot.  We
kunnen melodieën maken die grotere intervallen hebben, nog
steeds uitsluitend gebruikmakend van de {\relative} modus:

@lilypond[verbatim,quote]
\relative c' {
  d f a g
  c b f d
}
@end lilypond

@noindent
De eerste noot van de melodie hoeft niet te beginnen met de
noot die de begintoonhoogte aangeeft.  In bovenstaand
voorbeeld is de eerste noot -- de @code{d} -- de
dichtstbijzijnde D bij de centrale C.

Door het toevoegen (of weghalen) van apostrofs @code{'} of
komma's @code{,} van het @code{@w{\relative c'
@{}}-commando, kunnen we het beginoctaaf veranderen:

@lilypond[verbatim,quote]
% één octaaf boven de centrale C
\relative c'' {
  e c a c
}
@end lilypond

Relatieve modus kan aanvankelijk wat verwarrend zijn, maar
het is de eenvoudigste manier om melodieën in te voeren.
Laten we eens kijken hoe het uitrekenen van relatieve
afstanden in de praktijk werkt.  Beginnend met een B, die in
de vioolsleutel op de middelste lijn staat, kan je een C, D
en E bereiken binnen 3 notenbalk-ruimten omhoog, een een A,
G en F binnen 3 notenbalk-ruimten omlaag.  Dus als de noot
na een B een C, D of E is, wordt aangenomen dat die hoger is
dan de B, en van een A, G of F wordt aangenomen dat hij
lager is.

@lilypond[verbatim,quote]
\relative c'' {
  b c  % c is 1 notenbalk-ruimte omhoog, dus de c hoger
  b d  % d is 2 omhoog of 5 omlaag, dus de d hoger
  b e  % e is 3 omhoog of 4 omlaag, dus de e hoger
  b a  % a is 6 omhoog of 1 omlaag, dus de a lager
  b g  % g is 5 omhoog of 2 omlaag, dus de g lager
  b f  % f is 4 omhoog of 3 omlaag, dus de f lager
}
@end lilypond

Precies hetzelfde gebeurt als een van deze noten verhoogd of
verlaagd is met een kruis of mol.  @notation{Toevallige
tekens} worden @strong{volledig genegeerd} in de berekening
van de relatieve positie.  Exact dezelfde
notenbalkruimte-telling wordt gedaan voor een noot op
willekeurig welke andere plaats op de notenbalk.

Om intervallen te gebruiken die groter zijn dan drie
notenbalk-ruimten, kunnen we het @notation{octaaf} verhogen
door een apostrof @code{'} (of enkel aanhalingsteken) aan de
notenaam toe te voegen.  We kunnen het octaaf verlagen door
een komma @code{,} aan de notenaam toe toe voegen.

@lilypond[verbatim,quote]
\relative c'' {
  a a, c' f,
  g g'' a,, f'
}
@end lilypond

@noindent
Voor het veranderen van een noot met twee (of meer!) octaven
gebruiken we meerdere @code{''} of @code{,,} -- maar let op
dat je twee enkele apostrofs of aanhalingstekens gebruikt
@code{''} en niet één dubbel aanhalingsteken @code{"}@tie{}!
De beginwaarde in @code{@w{\relative c'}} kan ook op deze
manier worden veranderd.
@c " - keeps quotes in order for context-sensitive editor -td

@subheading Nootlengten (ritmen)

@cindex nootlengten
@cindex lengten
@cindex ritmen
@cindex hele noot
@cindex halve noot
@cindex kwartnoot
@cindex gepuncteerde noot
@cindex lengten noteren

Terminologie: @rglos{beam}, @rglos{duration},
@rglos{whole note}, @rglos{half note}, @rglos{quarter note},
@rglos{dotted note}.

De @notation{lengte} van een noot wordt aangegeven door een
getal na de notenaam: @code{1} voor een @notation{hele
noot}, @code{2} voor een @notation{halve noot}, @code{4}
voor een @notation{kwartnoot} enzovoorts.
@notation{Waardestrepen} worden automatisch toegevoegd.

Als je geen lengte aangeeft, word te vorige lengte ook
gebruikt voor de volgende noot.  De lengte van de eerste
noot is standaard een kwartnoot.

@lilypond[verbatim,quote]
\relative c'' {
  a1
  a2 a4 a8 a
  a16 a a a a32 a a a a64 a a a a a a a a2
}
@end lilypond

Voor het maken van @notation{gepuncteerde noten} voeg je een
punt @code{.} toe aan het lengte-getal.  De lengte van een
gepuncteerde noot moet expliciet worden aangegeven (d.w.z.,
altijd ook met een getal).

@lilypond[verbatim,quote]
\relative c'' {
  a a a4. a8
  a8. a16 a a8. a8 a4.
}
@end lilypond


@subheading Rusten

@cindex rust
@cindex rusten noteren

Terminologie: @rglos{rest}.

Een @notation{rust} voer je in net zoals een noot met de
naam @code{r}@tie{}:

@lilypond[verbatim,quote]
\relative c'' {
  a r r2
  r8 a r4 r4. r8
}
@end lilypond


@subheading Maatsoort

@cindex maatsoort

@funindex \time
@funindex time

Terminologie: @rglos{time signature}.

De @notation{maatsoort} kun je aangeven met het @code{\time}
commando:

@lilypond[verbatim,quote]
\relative c'' {
  \time 3/4
  a4 a a
  \time 6/8
  a4. a
  \time 4/4
  a4 a a a
}
@end lilypond


@subheading Sleutel

@cindex sleutel
@cindex viool
@cindex sopraan
@cindex alt
@cindex tenor
@cindex bas

@funindex \clef
@funindex clef

Terminologie: @rglos{clef}.

De @notation{sleutel} kun je aangeven met het @code{\clef}
commando:

@lilypond[verbatim,quote]
\relative c' {
  \clef treble
  c1
  \clef alto
  c1
  \clef tenor
  c1
  \clef bass
  c1
}
@end lilypond


@subheading Alles samen

Hier is een klein voorbeeld dat al deze onderdelen samen
toont:

@lilypond[verbatim,quote]
\relative c, {
  \time 3/4
  \clef bass
  c2 e8 c' g'2.
  f4 e d c4 c, r4
}
@end lilypond


@seealso
Notatiehandleiding: @ruser{Writing pitches},
@ruser{Writing rhythms}, @ruser{Writing rests},
@ruser{Time signature}, @ruser{Clef}.


@node Werken met invoerbestanden
@translationof Working on input files
@subsection Werken met invoerbestanden

@cindex accolades
@cindex haakjes, gekruld
@cindex commentaar
@cindex regelcommentaar
@cindex commentaar, regel
@cindex blokcommentaar
@cindex commentaar, blok
@cindex hoofdlettergevoelig
@cindex witruimteongevoelig
@cindex expressies
@cindex versie aangeven
@cindex versie
@cindex versienummer

@funindex \version
@funindex { ... }
@funindex %
@funindex %@{ ... %@}

LilyPond-invoerbestanden lijken op broncodebestanden van de
meest gebruikte programmeertalen.  Ze bevatten een
versie-uitdrukking, zijn hoofdlettergevoelig, en witruimte
wordt grotendeels genegeerd.  Expressies worden gevormd met
accolades @{ @}, en commentaren worden aangegeven met
@code{%} of @w{@code{%@{ ... %@}}}.

Als de vorige alinea totale onzin lijkt, geen probleem!  We
leggen hieronder uit wat al deze termen betekenen:

@itemize

@item
@strong{Versie-uitdrukking}:
Elk LilyPond-bestand zou een versie-uitdrukking moeten
hebben.  Een versie-uitdrukking is een regel die aangeeft
voor welke versie van LilyPond het bestand is geschreven,
zoals in onderstaand voorbeeld:

@example
\version "@w{@version{}}"
@end example

De versie-uitdrukking wordt altijd helemaal bovenin het
LilyPond-bestand gezet.

Er zijn twee redenen waarom de versie-uitdrukking belangrijk
is.  Ten eerste maakt het een automatische update van het
invoerbestand mogelijk voor wanneer de syntax van een
nieuwere LilyPond-versie verandert.  Ten tweede geeft het de
LilyPond-versie aan die nodig is om het bestand te
compileren.

Als de versie-uitdrukking wordt weggelaten uit een
invoerbestand, zal LilyPond een waarschuwing geven tijdens
het compileren van het bestand.

@item
@strong{Hoofdlettergevoelig}:
het maakt uit of je een letter als kleine letter typt (bijv.
@w{@code{a, b, s, t}}) of als hoofdletter (bijv. @w{@code{A,
B, S, T}}).  Noten zijn met een kleine letter: @w{@code{@{ c
d e @}}} is geldige invoer; @w{@code{@{ C D E @}}} geeft een
foutmelding.

@item
@strong{Witeruimteongevoelig}:
het maakt niet uit hoeveel spaties (of tabs of nieuwe
regels) je invoegt.  @w{@code{@{ c d e @}}} betekent
hetzelfde als @w{@code{@{ c @tie{}} @tie{} @tie{} d e @}} en
als:

@example
@{ c                        d
                   e   @}
@end example

@noindent
Het laatste voorbeeld leest natuurlijk erg lastig.  Een
goede vuistregel is om blokken code in te springen met een
tab of twee spaties:

@example
@{
  c d e
@}
@end example

Echter, vele syntactische elementen @emph{moeten} van elkaar
gescheiden worden door witruimte.  Anders gezegd, witruimte
kan altijd worden @emph{ingevoegd}, maar niet altijd worden
@emph{weggehaald}.  Omdat ontbrekende witruimte voor vreemde
foutmeldingen kan zorgen, is het verstandig altijd witruimte
te gebruiken voor en na elk syntactisch element,
bijvoorbeeld, voor en na elke accolade.

@item
@strong{Uitdrukkingen}:
om elk stuk LilyPond-invoer moeten @strong{@{ accolades @}}
heen staan.  Deze haakjes vertellen LilyPond dat de invoer
een enkele muziekuitdrukking is, net als de haakjes
@code{()} bij wiskunde.  De accolades moeten altijd los
staan, d.w.z. omgeven zijn door witruimte, of aan het begin
of einde van een regel staan om ambiguïteiten te voorkomen.

Een LilyPond-commando gevolgd door een enkele uitdrukking
tussen accolades (zoals @w{@code{\relative @{ @}}}) telt ook
als een enkele muziekuitdrukking.

@cindex commentaren
@cindex regercommentaar
@cindex blokcommentaar
@item
@strong{Commentaren}:
een commentaar is een opmerking voor de lezer van de
muziekinvoer; het wordt genegeerd tijdens het verwerken, dus
het heeft geen effect op de geprinte uitvoer.  Er zijn twee
soorten commentaar.  Het procentteken @code{%} markeert het
begin van een regelcommentaar; alles na een @code{%} op die
regel wordt genegeerd.  Een regelcommentaar wordt altijd
@emph{boven} de regel geplaatst waar hij bij hoort.

@example
a4 a a a
% dit commentaar slaat op de B's
b2 b
@end example

Een blokcommentaar markeert een heel stuk van de
muziekinvoer als commentaar.  Alles wat tussen @code{%@{} en
@code{%@}} staat, wordt genegeerd.  Echter, blockcommentaren
kunnen niet worden ge@q{nest}.  Dat betekent dat je een
blokcommentaar niet binnen een ander blokcommentaar kunt
zetten.  Als je dat toch probeert, zal de eerste @code{%@}}
@emph{beide} blokcommentaren sluiten.  Het volgende fragment
toont het gebruik van commentaren:

@example
% noten voor twinkle twinkle volgen
  c4 c g' g a a g2

%@{
  Deze regel, en de noten hieronder worden genegeerd,
  omdat ze in een blokcommentaar staan.

  f f e e d d c2
%@}
@end example

@end itemize


@node Het lezen van de handleidingen
@translationof How to read the manuals
@section Het lezen van de handleidingen

Deze paragraaf laat zien hoe je de documentatie efficient
kunt lezen, en introduceert enkele nuttige interactieve
functies die beschikbaar zijn in de online-versie.

@menu
* Weggelaten materiaal::
* Klikbare voorbeelden::
* Overzicht van handleidingen::
@end menu


@node Weggelaten materiaal
@translationof Omitted material
@subsection Weggelaten materiaal


@cindex hoe de handleidingen te lezen
@cindex handleiding, lezen
@cindex het lezen van de handleiding
@cindex voorbeelden, aanklikbaar
@cindex klikbare voorbeelden
@cindex tips voor het bouwen van bestanden
@cindex sjablonen
@cindex bouwen van bestanden, tips
@cindex bestanden, tips om te maken

LilyPond-invoer moet tussen @{ @}-tekens of
@code{@w{\relative c'' @{ ... @}}} staan, zoals we gezien
hebben in @ref{Werken met invoerbestanden}.  Vanaf nu zullen
we dit weglaten uit de meeste voorbeelden in de handleiding.
Als je die voorbeelden wilt gebruiken, kun je you de
getoonde invoer kopiëren en plakken, maar je @strong{moet}
zelf wel @code{@w{\relative c'' @{ @}}} toevoegen, dus:

@example
\relative c'' @{
  ... plak hier het voorbeeld ...
@}
@end example

Waarom laten we die accolades weg?  De meeste voorbeelden in
deze handleiding kunnen midden in een langer stuk muziek
worden ingevoegd.  Bij zulke voorbeelden is het onzinnig om
@code{@w{\relative c'' @{ @}}} toe te voegen -- je moet een
@code{\relative} niet binnen een ander @code{\relative}
zetten!  Als we @code{@w{\relative c'' @{ @}}} om elk
voorbeeld heen zouden zetten, zou je een klein
documentatievoorbeeld niet zomaar kunnen kopiëren en in een
langer stuk kunnen plakken.  De meeste mensen willen
materiaal toevoegen aan een bestaand stuk, dus zorgen we dat
de handleiding daarvoor het meest geschikt is.

Verder moet elk LilyPond-bestand eigenlijk ook een
@code{@bs{}version}-uitdrukking hebben.  Omdat de
voorbeelden in de handleidingen fragmenten zijn, en geen
volledige bestanden, wordt de
@code{@bs{}version}-uitdrukking weggelaten.  Maar je zou er
een gewoonte van moeten maken ze in je bestanden op te
nemen.

@node Klikbare voorbeelden
@translationof Clickable examples
@subsection Klikbare voorbeelden

@warning{Deze functie is uitsluitend beschikbaar in de
HTML-handleidingen.}

Veel mensen leren programma's door te proberen en er wat mee
te prutsen.  Dat kan ook goed met LilyPond.  Als je op een
afbeelding in de HTML-versie van deze handleiding klikt, zie
je de exacte LilyPond-invoer die gebruikt is om die
afbeelding te genereren.  Probeer het maar met deze
afbeelding:

@c no verbatim here
@lilypond[quote]
\relative c'' {
  c-\markup { \bold \huge { Klik hier. } }
}
@end lilypond

Door het knippen en plakken van het gehele @qq{ly
snippet}-gedeelte, heb je een sjabloon om je experiment mee
te beginnen.  Om precies dezelde uitvoer te krijgen
(inclusief regelbreedte en alles), kopiëer alles vanaf
@qq{Start cut-&-pastable section} tot aan het einde van het
bestand.


@ignore
This is item 825

@n ode Keyboard navigation
@s ubsection Keyboard navigation

@warning{This features is only available in the HTML manuals.}

@c TODO: once this is figured out, insert it here.

We are currently working on this feature.
@end ignore

@node Overzicht van handleidingen
@translationof Overview of manuals
@subsection Overzicht van handleidingen

Er is veel documentatie voor LilyPond.  Nieuwe gebruikers
weten soms niet helemaal wat ze nu wel en niet zouden moeten
lezen, en soms slaan ze essentiële delen over.

@warning{Sla liever geen belangrjke delen van de
documentatie over.  Dat maakt het veel lastiger vinden om
het vervolg te begrijpen.}

@itemize

@item
@strong{Voordat je ook maar @emph{iets}} probeert: lees uit
de Beginnershandleiding het @ref{Leerboek}, en @ref{Algemene
notatie}.  Als je muziektermen tegenkomt die je niet
herkent, zoek ze dan op in de @rglosnamed{Top,
Terminologie}.

@item
@strong{Voordat je een heel muziekstuk probeert te
schrijven}: lees uit de Beginnershandleiding de
@ref{Fundamental concepts}.  Daarna wil je wellicht de
relevante delen van de @rusernamed{Top, Notatiehandleiding}
bekijken.

@item
@strong{Voordat je de standaarduitvoer probeert te
veranderen}: lees uit de Beginnershandleiding over
@ref{Tweaking output}.

@item
@strong{Voordat je een groot project begint}: lees uit de
Gebruikershandleiding @rprogram{Suggestions for writing
files}.

@end itemize