@c -*- coding: utf-8; mode: texinfo; fill-column: 60 -*-

@ignore
    Translation of GIT committish: 6908517be0826a3386264cd6d26d742b18e3a227

    When revising a translation, copy the HEAD committish of the
    version that you are working on.  For details, see the Contributors'
    Guide, node Updating translation committishes..
@end ignore

@c Translator: Jan Nieuwenhuizen
@c Translation checker:
@c Translation checker committish:

@c \version "2.16.0"

@ignore
Tutorial guidelines:  (different from policy.txt!)
- unless you have a really good reason, use either
    @lilypond[verbatim,quote]
  or
    @lilypond[verbatim,quote,relative=2]

  Don't use any other relative=X commands.

- use "aes" and "ees" instead of "as" and "es".  I know it's not
  correct Dutch naming, but let's not confuse people with this
  until we get to the Basic notation chapter.

- Add "Music Glossary: @rglos{foo}" to the *top* of the relevant
  portions of the tutorial.

@end ignore


@node Algemene muzieknotatie
@translationof Common notation
@chapter Algemene muzieknotatie

In dit hoofdstuk wordt uitgelegd hoe je prachtig geprinte
muziek maakt met algemene muzieknotatie; dit is het vervolg
op het materiaal in het @ref{Leerboek}.

@menu
* Notatie voor een enkele notenbalk::
* Verschillende noten tegelijk klinkend::
* Vocale muziek::
* De puntjes op de i's::
@end menu


@node Notatie voor een enkele notenbalk
@translationof Single staff notation
@section Notatie voor een enkele notenbalk

Deze paragraaf introduceert algemene muzieknotatie gebruikt
voor een enkelvoudige melodie op één notenbalk.

@menu
* Maat-controles::
* Verplaatsingstekens en toonsoorten::
* Overbindingen en legatobogen::
* Articulatie en dynamiek::
* Tekst toevoegen::
* Automatische en handmatige waardestrepen::
* Geavanceerde ritmische commando's::
@end menu


@node Maat-controles
@subsection Maat-controles
@translationof Bar checks

Alhoewel ze niet strikt noodzakelijk zijn, zouden
@emph{maat-controles} gebruikt moeten worden in de
invoer-code om aan te geven waar de maatstrepen verwacht
worden.  Ze worden ingevoerd met het vertikale
streep-symbool, @code{|}.  Met behulp van deze
maat-controles kan het programma nagaan, door de nootlengten
die je ingevoerd hebt op te tellen, dat alle maten precies
gevuld zijn.  Maat-controles maken de invoer-code eenvoudiger
te lezen, omdat ze helpen deze opgeruimd te houden.

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
g1 | e1 | c2. c'4 | g4 c g e | c4 r r2 |
@end lilypond

@seealso
Notatiehandleiding:
@ruser{Bar and bar number checks}.


@node Verplaatsingstekens en toonsoorten
@translationof Accidentals and key signatures
@subsection Verplaatsingstekens en toonsoorten

@warning{Voor nieuwe gebruikers kan dit soms verwarrend zijn
-- lees de waarschuwing onderaan deze pagina, vooral als je
niet zo vertrouwd bent met muziektheorie!}

@subheading Verplaatsingstekens

@cindex verplaatsingstekens
@cindex toevallige tekens en toonsoorten
@cindex kruis
@cindex dubbelkruis
@cindex kruis, dubbel
@cindex mol
@cindex dubbelmol
@cindex mol, dubbel

@funindex es
@funindex is
@funindex eses
@funindex isis

Terminologie: @rglos{sharp}, @rglos{flat}, @rglos{double
sharp}, @rglos{double flat}, @rglos{accidental}.

Een noot met een @notation{kruis} maak je door @code{is}
achter de naam te plakken, en een noot met een
@notation{mol} maak je door er @code{es} achter te plakken.
Zoals je zou kunnen verwachten, een @notation{dubbelkruis}
of @notation{dubbelmol} wordt gemaakt door het toevoegen van
@code{isis} of @code{eses}.  Deze syntax is afgeleid van de
Noordse en Germaanse talen zoals het Duits en het
Nederlands.  Om andere namen te gebruiken voor
@notation{verplaatsingstekens}, zie @ruser{Note names in
other languages}.

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
cis4 ees fisis, aeses
@end lilypond

@cindex toonsoort, zetten van
@subheading Toonsoorten

@cindex toonsoort
@cindex majeur, groot
@cindex mineur, klein
@cindex toevallige tekens en toonsoort
@cindex verplaatsingstekens en toonsoort
@cindex invoer versus layout
@cindex layout versus invoer

@funindex \key
@funindex key
@funindex \major
@funindex major
@funindex \minor
@funindex minor

Terminologie: @rglos{key signature}, @rglos{major},
@rglos{minor}.

De @notation{toonsoort} wordt gezet met het commando
@code{\key} gevolgd door een toonhoogte en @code{\major} of
@code{\minor}.

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
\key d \major
a1 |
\key c \minor
a1 |
@end lilypond

@smallspace

@subheading Waarschuwing: toonsoorten en toonhoogten

Terminologie: @rglos{accidental}, @rglos{key signature},
@rglos{pitch}, @rglos{flat}, @rglos{natural}, @rglos{sharp},
@rglos{transposition}, @rglos{Pitch names}.

Om uit te maken of er wel of geen @notation{toevallig teken}
geprint moet worden, onderzoekt LilyPond de toonhoogten en
de @notation{toonsoort}.  De toonsoort beïnvloed alleen het
@emph{printen} van toevallige tekens, en niet de
@notation{toonhoogte} van de noot!  Deze functie zaait vaak
verwarring bij nieuwe gebruikers, dus laten we het eens wat
beter bekijken.

LilyPond maakt een duidelijk onderscheid tussen muzikale
beschrijving en layout.  De verhoging of verlaging
(@notation{mol}, @notation{herstellingsteken} of
@notation{kruis}) van een noot is onderdeel van de
toonhoogte, en is dus de muzikale beschrijving.  Of een
toevallig teken (een @emph{geprinte} mol, herstellingteken
of kruis) ook daadwerkelijk vóór de betreffende noot wordt
geprint, dat is een kwestie van layout.  Voor de layout
bestaan regels, dus toevallige tekens worden automatisch
geprint volgens die regels.  De toonhoogten in je muziek
zijn kunstuitingen, dus die zullen niet automatisch worden
toegevoegd, en je moet zelf datgene invoeren wat je wilt
horen.

In dit voorbeeld:

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
\key d \major
cis4 d e fis
@end lilypond

@noindent
wordt voor geen enkele noot een toevallig teken geprint,
maar je moet toch @code{is} toevoegen en @code{cis} en
@code{fis} in het invoerbestand typen.

De code @code{b} betekent niet @qq{print een zwart bolletje
op de middelste lijn van de notenbalk.}  Het betekent
veelmeer @qq{er is hier een noot met toonhoogte B-stamtoon.}
In de toonsoort van A-mol majeur, krijgt hij bij het printen
@emph{toch} een toevallig teken:

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
\key aes \major
aes4 c b c
@end lilypond

Als het bovenstaand voorbeeld verwarrend is, ga dan eens na:
als je piano aan het spelen was, welke toets zou je
aanslaan?  Als je een zwarte aan zou slaan, dan @emph{moet}
je @code{-is} of @code{-es} aan de notenaam toevoegen!

Het expliciet toevoegen van alle verplaatsingen vergt
misschien een klein beetje extra inspanning tijdens het
intypen, maar het voordeel is dat @notation{transponeren}
eenvoudiger is, en toevallige tekens kunnen automatisch
geplaatst en geprint worden volgens verschillende
conventies.  Voor enkele voorbeelden van het printen van
toevallige tekens volgens verschillende regels, zie
@ruser{Automatic accidentals}.


@seealso
Notatiehandleiding:
@ruser{Note names in other languages},
@ruser{Accidentals},
@ruser{Automatic accidentals},
@ruser{Key signature}.


@node Overbindingen en legatobogen
@translationof Ties and slurs
@subsection Overbindingen en legatobogen

@cindex overbinding
@cindex legatoboog
@cindex fraseringsboog
@cindex boog, frasering

@funindex ~
@funindex ( ... )
@funindex \( ... \)

@subheading Overbindingen


Terminologie: @rglos{tie}.

Een @notation{overbinding} maak je door het toevoegen van
een tilde @code{~} aan de eerste noot die overgebonden
wordt.

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
g4~ g c2~ | c4~ c8 a~ a2 |
@end lilypond

@subheading Legatobogen


Terminologie: @rglos{slur}.

Een @notation{legatoboog} is een kromme, getrokken over een
aantal noten.  De beginnoot en eindnoot worden gemarkeerd
met respectievelijk @code{(} en @code{)}.

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
d4( c16) cis( d e c cis d) e( d4)
@end lilypond

@subheading Fraseringsbogen

Terminologie: @rglos{slur}, @rglos{phrasing}.

Bogen die langere @notation{frasering} aangeven kunnen
worden ingevoerd met @code{\(} en @code{\)}.  Je een
@notation{legatoboog} een een @notation{fraseringsboog}
tegelijkertijd gebruiken, maar je kunt geen gelijktijdige
legatobogen of gelijktijdige fraseringsbogen gebruiken.

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
g4\( g8( a) b( c) b4\)
@end lilypond

@smallspace

@cindex legatobogen versus overbindingen
@subheading Waarschuwingen: legatobogen versus overbindingen

Terminologie: @rglos{articulation}, @rglos{slur}, @rglos{tie}.

Een @notation{legatoboog} ziet er net zo uit als een
@notation{overbinding}, maar heeft een andere betekenis.
Een overbinding maakt de eerste noot gewoon langer, en kan
alleen gebruikt worden tussen twee noten van dezelfde
toonhoogte.  Legatobogen geven de speelwijze of
@notation{articulatie} van noten aan, en kunnen worden
gebruikt over grotere nootgroepen.  Legatobogen en
overbindingen kunnen worden genest.

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
c4~( c8 d~ d4 e)
@end lilypond


@seealso
Notatiehandleiding:
@ruser{Ties},
@ruser{Slurs},
@ruser{Phrasing slurs}.


@node Articulatie en dynamiek
@translationof Articulation and dynamics
@subsection Articulatie en dynamiek


@subheading Articulaties

@cindex articulatie
@cindex speelwijze
@cindex accent
@cindex staccato

Terminologie: @rglos{articulation}.

Algemene @notation{articulaties} kunnen worden toegevoegd
aan een noot met een streepje @code{-} en een enkel
karakter:

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
c4-^ c-+ c-- c-|
c4-> c-. c2-_
@end lilypond

@subheading Vingerzetting

@cindex vingerzetting

@funindex ^
@funindex _

Terminologie: @rglos{fingering}.

Op soortgelijke manier wordt een @notation{vingerzetting}
aan een noot toegevoegd met een streepje (@code{-}) en het
cijfer dat moet worden geprint:

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
c4-3 e-5 b-2 a-1
@end lilypond

Je kunt meerdere articulaties bij dezelfde noot gebruiken.
Articulaties en vingerzetting worden gewoonlijk automatisch
geplaatst, maar je kunt een richting specificeren door het
streepje (@code{-}) te vervangen door @code{^} (boven) or
@code{_} (onder).  Echter, in de meeste gevallen is het
beter om LilyPond de richting van de articulaties te laten
uitzoeken.

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
c4_-^1 d^. f^4_2-> e^-_+
@end lilypond

@subheading Dynamiek

@cindex dynamiek
@cindex decrescendo
@cindex crescendo

@funindex \f
@funindex \ff
@funindex \mp
@funindex \p
@funindex \mf
@funindex \pp
@funindex \<
@funindex <
@funindex \>
@funindex >
@funindex \!
@funindex !

Terminologie: @rglos{dynamics}, @rglos{crescendo},
@rglos{decrescendo}.

@notation{Dynamische} tekens maak je door het teken (met een
backslash) aan de noot toe te voegen:

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
c4\ff c\mf c\p c\pp
@end lilypond


@notation{Crescendi} en @notation{decrescendi} begin je met
de commando's @code{\<} en @code{\>}.  Het volgende
dynamische teken, bijvoorbeeld @code{\f}, beïndigt de
(de)crescendo maar je kunt ook het commando @code{\!}
gebruiken:

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
c4\< c\ff\> c c\!
@end lilypond


@seealso
Notatiehandleiding:
@ruser{Articulations and ornamentations},
@ruser{Fingering instructions},
@ruser{Dynamics}.


@node Tekst toevoegen
@translationof Adding text
@subsection Tekst toevoegen

@cindex tekst, toevoegen
@cindex toevoegen van tekst text
@cindex opmaak
@cindex markup

@funindex \markup
@funindex markup

Je kunt tekst aan je muziek toevoegen door:

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
c2^"espr" a_"legato"
@end lilypond

Extra formattering kan worden toegevoegd met het
@code{\markup}-commando:

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
c2^\markup { \bold espr }
a2_\markup {
  \dynamic f \italic \small { 2nd } \hspace #0.1 \dynamic p
}
@end lilypond


@seealso
Notatiehandleiding:
@ruser{Writing text}.


@node Automatische en handmatige waardestrepen
@translationof Automatic and manual beams
@subsection Automatische en handmatige waardestrepen

@cindex waardestrepen
@cindex automatische waardestrepen
@cindex handmatige waardestrepen
@cindex waardestrepen, automatisch
@cindex waardestrepen, handmatig
@cindex waardestrepen, met de hand

@funindex [ ... ]
@funindex [
@funindex ]
@funindex \autoBeamOff
@funindex autoBeamOff
@funindex \autoBeamOn
@funindex autoBeamOn

Terminologie: @rglos{beam}.

Alle @notation{waardestrepen} worden automatisch getekend:

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
a8[ ais] d[ ees r d] c16 b a8
@end lilypond

Als de automatische waardestrepen je niet bevallen, kun je
ze handmatig overschijven.  Om een bepaalde waardestreep te
verbeteren markeer je de eerste noot met @code{[} en de
laatste met @code{]}.

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
a8[ ais] d[ ees r d] a b
@end lilypond

Als je de automatische waardestrepen helemaal uit wilt
zetten voor een bepaald stuk muziek, gebruik je het commando
@code{\autoBeamOff} om de automatische waardestrepen uit te
zetten en @code{\autoBeamOn} om ze weer aan te zetten.

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
\autoBeamOff
a8 c b4 d8. c16 b4 |
\autoBeamOn
a8 c b4 d8. c16 b4 |
@end lilypond


@seealso
Notatiehandleiding:
@ruser{Automatic beams},
@ruser{Manual beams}.


@node Geavanceerde ritmische commando's
@translationof Advanced rhythmic commands
@subsection Geavanceerde ritmische commando's

@subheading Opmaat

@cindex opmaat
@cindex anacrouse
@cindex onvolledige maat

@funindex \partial
@funindex partial

Terminologie: @rglos{anacrusis}.

Een opmaat (of @notation{anacrouse}) wordt ingevoerd met het
sleutelwoord @code{\partial}.  Het wordt gevolgd door een
nootlengte: @code{\partial 4} is een opmaat van een kwart en
@code{\partial 8} een achtste.

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
\partial 8 f8 |
c2 d |
@end lilypond

@c Note bene: duolen, triolen, kwartolen etc. worden anti-metrische
@c figuren genoemd, hoewel ze in feite anti-ritmisch zijn -- hemiolen
@c zijn veeleer anti-metrisch
@subheading Antimetrische figuren

@cindex antimetrische figuren
@cindex triolen

@funindex \times
@funindex times

Terminologie: @rglos{note value}, @rglos{triplet}.

@notation{Antimetrische figuren} wordeg gemaakt met het
@code{\times} sleutelwoord.  Het verwacht twee parameters:
een fractie (breuk) en een stuk muziek.  De lengte van het
stuk muziek wordt vermenigvuldigd met de fractie.  Een triol
maakt dat de noten 2/3 van hun lengte duren, dus een
@notation{triool} heeft als fractie 2/3

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
\times 2/3 { f8 g a }
\times 2/3 { c8 r c }
\times 2/3 { f,8 g16[ a g a] }
\times 2/3 { d4 a8 }
@end lilypond

@subheading Versieringen

@cindex versieringen
@cindex voorslag
@cindex naslag
@cindex acciaccatura
@cindex appoggiatura

@funindex \grace
@funindex grace
@funindex \acciaccatura
@funindex acciaccatura
@funindex \appoggiatura
@funindex acciaccatura

Terminologie: @rglos{grace notes}, @rglos{acciaccatura},
@rglos{appoggiatura}.

@notation{Versieringen} worden gemaakt met het @code{\grace}
commando, hoewel ze ook gemaakt kunenn worden door een het
sleutelwoord @code{\appoggiatura} of @code{\acciaccatura}
voor een muziekuitdrukking te zetten

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
c2 \grace { a32[ b] } c2 |
c2 \appoggiatura b16 c2 |
c2 \acciaccatura b16 c2 |
@end lilypond


@seealso
Notatiehandleiding:
@ruser{Grace notes},
@ruser{Tuplets},
@ruser{Upbeats}.


@node Verschillende noten tegelijk klinkend
@translationof Multiple notes at once
@section Verschillende noten tegelijk klinkend

Deze paragraaf introduceert het hebben van meer dan één
klinkende noot tegelijkertijd: verscheidene instrumenten,
verscheidene notenbalken voor één instrument (bijv. piano),
en akkoorden.

Polyfonie betekent in de muziek het hebben van meer dan één
klinkende melodie tegelijk.  Polyfonie in LilyPond betekent
het hebben van meer dan een stem op dezelfde notenbalk.

@menu
* Muziekuitdrukkingen nader verklaard::
* Meerdere notenbalken::
* Notenbalkgroepen::
* Het combineren van noten tot accoorden::
* Polyfonie binnen een notenbalk::
@end menu


@node Muziekuitdrukkingen nader verklaard
@translationof Music expressions explained
@subsection Muziekuitdrukkingen nader verklaard

@cindex muziekuitdrukking
@cindex uitdrukking, muziek
@cindex samengestelde muziekuitdrukking
@cindex muziekuitdrukking, samengesteld

In LilyPond-invoerbestanden wordt muziek gerepresenteerd
door @emph{muziekuitdrukkingen}.  Een enkele noot is een
muziekuitdrukking:

@lilypond[verbatim,quote,relative=2] a4
@end lilypond

Een noot tussen accolades zetten maakt er een
@emph{samengestelde muziekuitdrukking} van.  Hier hebben we
een samengestelde muziekuitdrukking gemaakt die twee noten
bevat:

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
{ a4 g4 }
@end lilypond

Een groep muziekuitdrukkingen (bijv. noten) tussen accolades
zetten betekent dat ze een sequentie zijn (d.w.z. de ene
volgt op de vorige).  Het resultaat is een nieuwe
muziekuitdrukking:

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
{ { a4 g } f4 g }
@end lilypond

@subheading Analogie: wiskundige uitdrukkingen

Dit mechanisme lijkt op wiskundige formules: een grote
formule wordt gemaakt door een samenstelling van kleine
formules.  Zulke formules worden uitdrukkingen genoemd, en
ze kunnen andere uitdrukkingen bevatten, zodat je
willekeurig ingewikkelde en grote uitdrukkingen kunt maken.
Bijvoorbeeld,

@example
1

1 + 2

(1 + 2) * 3

((1 + 2) * 3) / (4 * 5)
@end example

Dit is een opeenvolging van uitdrukkingen, waar elke
uitdrukking onderdeel is van de volgende (grotere)
uitdrukking.  De eenvoudigste uitdrukkingen zijn getallen,
en grotere worden gemaakt door het combineren van
uitdrukkingen met operatoren (zoals @code{+}, @code{*} en
@code{/}) en haakjes.  Net als wiskundige uitdrukkingen,
kunnen muziekuitdrukkingen willekeurig diep worden genest,
wat nodig is voor ingewikkelde muziek zoals polyfone
partituren.


@subheading Simultane muziekuitdrukkingen: meerdere notenbalken

@cindex meerdere notenbalken
@cindex notenbalken, meerdere
@cindex polyfonie
@cindex combineren van gelijktijdige uitdrukkingen
@cindex gelijktijdige uitdrukkingen
@cindex uitdrukkingen, gelijktijdig
@cindex relatieve noten en gelijktijdige muziek
@cindex relatieve noten en gelijktijdige uitdrukkingen
@cindex simultane muziek en relatieve noten
@cindex gelijktijdige uitdrukkingen en relatieve noten

@funindex <<
@funindex >>
@funindex << ... >>

Terminologie: @rglos{polyphony}.

Deze techniek is nuttig voor @notation{polyfone} muziek.
Voor het invoeren van muziek met meerdere stemmen of
meerdere notenbalken, combineren we uitdrukkingen
gelijktijdig.  Om aan te geven dat twee stemmen tegelijk
klinken, voer je gewoon een simultane samenstelling van
muziekuitdrukkingen in.  Een @q{simultane} muziekuitdrukking
wordt gevormd door uitdrukkingen te tussen @code{<<} en
@code{>>} te zetten.  In onderstaand voorbeeld, zijn drie
sequenties (die allemaal enkele noten bevatten) simultaan
samengesteld:

@lilypond[verbatim,quote]
\relative c'' {
  <<
    { a2 g }
    { f2 e }
    { d2 b }
  >>
}
@end lilypond

Merk op dat we elk niveau van de invoer met een ander aantal
spaties hebben ingesprongen.  Het maakt LilyPond niet uit
hoeveel (of hoe weinig) spaties er aan het begin van een
regel staan, maar het op deze wijze inspringen van
LilyPond-code maakt het voor mensen veel leesbaarder.

@warning{elke noot is relatief aan de vorige noot in de
invoer, niet relatief aan de @code{c''} in het eerste
@code{@bs{}relative} commando.}


@subheading Simultane muziekuitdrukking: enkele notenbalk

Om het aantal notenbalken in een stuk te bepalen, kijkt
LilyPond naar het begin van de eerste uitdrukking.  Als dat
een enkele noot is, is er één notenbalk; als dat een
simultane uitdrukking is, is er meer dan één notenbalk.
Onderstaand voorbeeld toont een ingewikkelde uitdrukking,
maar omdat het begint met een enkele noot wordt het
genoteerd op een enkele notenbalk.

@lilypond[verbatim,quote]
\relative c'' {
  c2 <<c e>> |
  << { e2 f } { c2 <<b d>> } >> |
}
@end lilypond

@node Meerdere notenbalken
@translationof Multiple staves
@subsection Meerdere notenbalken

@cindex meerdere notenbalken
@cindex notenbalken, meerdere
@cindex context
@cindex context, notatie
@cindex notatiecontext

@funindex \new Staff
@funindex new Staff
@funindex Staff
@funindex \new
@funindex new
@funindex Score
@funindex Voice
@funindex Lyrics
@funindex ChordNames

LilyPond-invoerbestanden bestaan uit muziekuitdrukkingen,
zoals we zagen in @ref{Muziekuitdrukkingen nader verklaard}.
Als de partituur begint met een simultane muziekuitdrukking,
maakt LilyPond meerdere notenbalken.  Echter, het is
eenvoudiger te zien wat er gebeurt als we de notebalk
expliciet creëren.

Om meer dan een één notenbalk te printen, wordt elk stuk
muziek dat een op een notebalk hoort gemarkeerd door er
@code{\new Staff} voor te zetten.  Deze
@code{Staff}-elementen worden dan gelijktijdig samengesteld
met @code{<<} en @code{>>}:

@lilypond[verbatim,quote]
\relative c'' {
  <<
    \new Staff { \clef "treble" c4 }
    \new Staff { \clef "bass" c,,4 }
  >>
}
@end lilypond

Het commando @code{\new} opent een @q{notatiecontext.}  Een
notatiecontext is een omgeving waarin muziekelementen (zoals
noten of @code{\clef}-commando's) worden geïnterpreteerd.
Voor eenvoudige stukken worden zulke notatiecontexten
automatisch aangemaakt.  Voor ingewikkeldere stukken, is het
beter om contexten expliciet aan te geven.

Er zijn verschillende soorten van contexten.  @code{Score},
@code{Staff}, en @code{Voice} zorgen voor melodische
notatie, terwijl @code{Lyrics} liedteksten zet en
@code{ChordNames} accoordnamen print.

In syntaxtermen maakt het laten voorafgaan van Als je
@code{\new} voor een muziekuitdrukking zet, maakt dat in
syntaxtermen een grotere muziekuitdrukking.  Dat lijkt op
het minteken in de wiskunde.  De formule @math{(4+5)} is een
uitdrukking, dus @math{-(4+5)} is een grotere uitdrukking.

Maatsoorten die in één notenbalk worden ingevoerd,
beïnvloeden standaard ook alle andere notenbalken.  And de
andere kant, de toonsoort van een notenbalk heeft
@emph{geen} invloed op andere notenbalken.  Dit verschil in
standaard gedrag is omdat partituren met transponerende
instrumenten veel meer voorkomen dan polyritmische
partituren.

@lilypond[verbatim,quote]
\relative c'' {
  <<
    \new Staff { \clef "treble" \key d \major \time 3/4 c4 }
    \new Staff { \clef "bass" c,,4 }
  >>
}
@end lilypond




@node Notenbalkgroepen
@translationof Staff groups
@subsection Notenbalkgroepen

@cindex pianobalk
@cindex notenbalk, piano
@cindex koorbalk
@cindex notenbalk, koor
@cindex manuaalbalk
@cindex notenbalk, manuaal
@cindex notenbalkgroep

@funindex PianoStaff
@funindex GrandStaff
@funindex ChoirStaff

Terminologie:
@rglos{brace},
@rglos{staff},
@rglos{system}.

Pianomuziek wordt meestal genoteerd op twee notenbalken die
verbonden zijn door een @notation{accolade}.  Het afdrukken
van zo'n balk gaat hetzelfde als in het polyfone voorbeeld
in @ref{Meerdere notenbalken}.  Echter, nu wordt de gehele
uitdrukking in een @code{PianoStaff} gestopt:

@example
\new PianoStaff <<
  \new Staff @dots{}
  \new Staff @dots{}
>>
@end example

Hier is een voorbeeldje:

@lilypond[verbatim,quote]
\relative c'' {
  \new PianoStaff <<
    \new Staff { \time 2/4 c4 e | g g, | }
    \new Staff { \clef bass c,,4 c' | e c | }
  >>
}
@end lilypond

Andere notenbalkgroeperingen gaan met @code{\new
GrandStaff}, geschikt voor for orkestpartituren, en
@w{@code{\new ChoirStaff}}, geschikt voor vocale partituren.
Deze notenbalkgroepen vormen allemaal een ander type
context, namelijk een die een accolade aan de linkerkant van
elk systeem maakt en ook de lengte van de maatstrepen
bepaalt.


@seealso
Notatiehandleiding:
@ruser{Keyboard and other multi-staff instruments},
@ruser{Displaying staves}.


@node Het combineren van noten tot accoorden
@translationof Combining notes into chords
@subsection Het combineren van noten tot accoorden

Terminologie: @rglos{chord}.

@cindex accoorden
@cindex nootlengten in accoorden

@funindex <
@funindex >
@funindex < ... >

We zagen eerder hoe noten kunnen worden gecombineerd tot
@notation{accoorden} door aan te geven dat ze tegelijk
klinken door ze tussen dubbele gehoekte haken te zetten.
Echter, de normale manier om een accoord aan te geven is
door de toonhoogten tussen @emph{enkele} hoekige haken te
zetten.  Merk op dat alle noten in een accoord dezelfde
lengte moeten hebben, en dat die lengte na de afsluitende
haak komt.

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
r4 <c e g> <c f a>2
@end lilypond

Beschouw accoorden als vrijwel identiek aan enkele noten:
bijna alles wat je aan een enkele noot kunt plakken, kun je
aan een accoord plakken, en alles komt @emph{buiten} de
hoekige haken.  Bijvoorbeeld, je kunt markeringen als
waardestrepen en overbindingen gebruiken met accoorden.  Ze
worden geplaatst buiten de hoekige haken.

@lilypond[verbatim,quote,relative=2]
r4 <c e g>~ <c f a>2 |
<c e g>8[ <c f a> <c e g> <c f a>] <c e g>\>[ <c f a> <c f a> <c e g>]\! |
r4 <c e g>8.\p <c f a>16( <c e g>4-. <c f a>) |
@end lilypond

@seealso
Notatiehandleiding:
@ruser{Chorded notes}.


@node Polyfonie binnen een notenbalk
@translationof Single staff polyphony
@subsection Polyfonie binnen een notenbalk

@cindex polyfonie
@cindex meerdere stemmen
@cindex stemmen, meerdere op een balk
@cindex enkelbalks polyfonie
@cindex spatierust
@cindex rust, spatie

@funindex << ... \\ ... >>
@funindex <<
@funindex \\
@funindex >>

Polyfone muziek in LilyPond, hoewel niet moeilijk, maakt
gebruik van concepten die we nog niet hebben besproken, dus
kunnen we nog niet introduceren.  In plaats daarvan worden
in de volgende paragrafen eerst deze concepten uitvoerig
verklaard.

@seealso
Beginnershandleiding:
@ref{Voices contain music}.

Notatiehandleiding:
@ruser{Simultaneous notes}.

@node Vocale muziek
@translationof Songs
@section Vocale muziek

Deze paragraaf introduceert vocale muziek en eenvoudige
liedjes.

@menu
* Het zetten van eenvoudige liedjes::
* Liedteksten uitrichten op een melodie::
* Liedteksten bij meerdere notenbalken::
@end menu


@node Het zetten van eenvoudige liedjes
@translationof Setting simple songs
@subsection Het zetten van eenvoudige liedjes

@cindex liedteksten
@cindex liedjes

@funindex \addlyrics
@funindex addlyrics

Terminologie: @rglos{lyrics}.

Hier is het begin van de melodie van een slaapliedje,
@notation{Girls and boys come out to play}:

@lilypond[verbatim,quote]
\relative c'' {
  \key g \major
  \time 6/8
  d4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4
}
@end lilypond

De @notation{liedteksten} kunnen op deze noten worden gezet,
door beiden te combineren met het
@code{\addlyrics}-sleutelwoord.  Liedteksten worden
ingevoerd door de lettergrepen van elkaar te scheiden met
een spatie.

@lilypond[verbatim,quote]
<<
  \relative c'' {
    \key g \major
    \time 6/8
    d4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4
  }
  \addlyrics {
    Girls and boys come | out to play,
  }
>>
@end lilypond

@warning{Het is van essentiëel belang dat de laatste
lettergreep van de afsluitende accolade gescheiden wordt
door een spatie of nieuwe regel, anders wordt aangenomen dat
de accolade nog deel uitmaakt van die lettergreep, wat een
obscure foutmelding oplevert, zie @rprogram{Apparent error
in ../ly/init.ly}.}

Merk de hoekige haken @w{@code{<< ... >>}} op die om
het hele stuk heen staan en aangeven dat de muziek en de
woorden tegelijk klinken.

@node Liedteksten uitrichten op een melodie
@translationof Aligning lyrics to a melody
@subsection Liedteksten uitrichten op een melodie

@cindex melisma
@cindex legatolijn
@cindex streepjes
@cindex underscore
@cindex liedteksten, uitrichten
@cindex uitrichten van liedteksten
@cindex liedteksten, woorden met meerdere lettergrepen
@cindex woorden met meerdere lettergrepen in liedteksten

Terminologie: @rglos{melisma}, @rglos{extender line}.

De volgende regel van het slaapliedje is @notation{The moon
doth shine as bright as day}.  Laten we die ook invoeren:

@lilypond[verbatim,quote]
<<
  \relative c'' {
    \key g \major
    \time 6/8
    d4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4 g8 |
    a4 b8 c b a | d4 b8 g4. |
  }
  \addlyrics {
    Girls and boys come | out to play,
    The | moon doth shine as | bright as day; |
  }
>>
@end lilypond

Als je de code van het bovenstaand voorbeeld compileert,
zul je waarschuwingen op het scherm zien:

@example
song.ly:12:29: waarschuwing: maat-controle gefaald op: 5/8
    The | moon doth shine as
                             | bright as day; |
song.ly:12:46: waarschuwing: maat-controle gefaald op: 3/8
    The | moon doth shine as | bright as day;
                                              |
@end example

Dit is een goed voorbeeld van de waarde van maat-controles.
Als we naar de muziek kijken, dan zien we dat de extra
liedteksten niet helemaal goed uitgericht zijn met de noten.
Het woord @notation{shine} moet op twee noten gezongen
worden, niet op één.  Dit wordt een @notation{melisma}
genoemd, een enkele lettergreep gezongen op meer dan een
noot.  Er zijn verschillende manieren om een lettergreep
over meerdere noten uit te verdelen, het eenvoudigst is een
legatoboog over de noten te zetten, voor details, zie
@ref{Overbindingen en legatobogen}:

@lilypond[verbatim,quote]
<<
  \relative c'' {
    \key g \major
    \time 6/8
    d4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4 g8 |
    a4 b8 c( b) a | d4 b8 g4. |
  }
  \addlyrics {
    Girls and boys come | out to play,
    The | moon doth shine as | bright as day; |
  }
>>
@end lilypond

De woorden zijn nu goed uitgericht met de noten, maar de
automatische waardestrepen voor de noten boven
@notation{shine as} zien er niet helemaal goed uit.  We
kunnen dit verbeteren door handmatige
waardestreep-aanduidingen in te voegen om de automatische
waardestrepen te overschrijven, voor details, see
@ref{Automatische en handmatige waardestrepen}.

@lilypond[verbatim,quote]
<<
  \relative c'' {
    \key g \major
    \time 6/8
    d4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4 g8 |
    a4 b8 c([ b]) a | d4 b8 g4. |
  }
  \addlyrics {
    Girls and boys come | out to play,
    The | moon doth shine as | bright as day; |
  }
>>
@end lilypond

Als alternatief voor het gebruik van legatobogen, kunnen
melismata worden aangegeven door in de liedtekst een
underscore @code{_} toe te voegen voor elke noot die moet
worden opgenomen in de melisma:

@lilypond[verbatim,quote]
<<
  \relative c'' {
    \key g \major
    \time 6/8
    d4 b8 c4 a8 | d4 b8 g4 g8 |
    a4 b8 c[ b] a | d4 b8 g4. |
  }
  \addlyrics {
    Girls and boys come | out to play,
    The | moon doth shine _ as | bright as day; |
  }
>>
@end lilypond

Als een lettergreep zich uitstrekt over een aantal noten of
over een noot die heel lang duurt, wordt gewoonlijk een
@notation{legatolijn} getrokken vanaf de lettergreep die
zich uitstrekt onder alle noten van die lettergreep.  Die
wordt ingevoerd als twee underscores @code{__}.  Hier is een
voorbeeld uit de eerste drie maten van @notation{Dido's
Lament}, van Purcells @notation{Dido and Æneas}:

@lilypond[verbatim,quote]
<<
  \relative c'' {
    \key g \minor
    \time 3/2
    g2 a bes | bes2( a) b2 |
    c4.( bes8 a4. g8 fis4.) g8 | fis1
  }
  \addlyrics {
    When I am | laid,
    am | laid __ in | earth,
  }
>>
@end lilypond

In geen van de voorbeelden tot nu toe zijn woorden met meer
dan een lettergreep gebruikt.  Zulke woorden worden
gewoonlijk opgedeeld in een lettergreep per noot, met
koppeltekens tussen de lettergrepen.  Zo'n koppelteken
worden ingevoerd als twee streepjes, wat een koppelteken
midden tussen de twee lettergrepen oplevert.  Hier is een
voorbeeld dat dit laat zien en alles wat we tot nu toe
hebben geleerd over het uitrichten van liedteksten naar
noten.  notes.

@c no ragged-right here because otherwise the hyphens get lost,
@c but the example is long enough to avoid looking strange.
@lilypond[verbatim,quote,noragged-right]
<<
  \relative c' {
    \key g \major
    \time 3/4
    \partial 4
    d4 | g4 g a8( b) | g4 g b8( c) |
    d4 d e | c2
  }
  \addlyrics {
    A -- | way in a __ | man -- ger,
    no __ | crib for a | bed, __
  }
>>
@end lilypond

Sommige liedteksten, vooral die in het Italiaans, hebben het
omgekeerde nodig: het zetten van meer dan een lettergreep op
een noot.  Dit wordt bereikt door lettergreepen aan elkaar
te koppelen met een enkele underscore @code{_} (zonder
spaties), of door ze tussen dubbele aanhalingtekens te
zetten.  Hier is een voorbeeld uit Rossini's
@notation{Figaro}, waar @notation{al} op dezelfde noot moet
worden gezongen als @notation{go} uit het @notation{Largo}
in Figaro's aria @notation{Largo al factotum}:

@c no ragged-right here because otherwise the hyphens get lost,
@c but the example is long enough to avoid looking strange.
@lilypond[verbatim,quote,noragged-right]
<<
  \relative c' {
    \clef "bass"
    \key c \major
    \time 6/8
    c4.~ c8 d b | c8([ d]) b c d b | c8
  }
  \addlyrics {
    Lar -- go_al fac -- | to -- tum del -- la cit -- | tà
  }
>>
@end lilypond


@seealso
Notatiehandleiding:
@ruser{Vocal music}.


@node Liedteksten bij meerdere notenbalken
@translationof Lyrics to multiple staves
@subsection Liedteksten bij meerdere notenbalken

@cindex liedteksten en meerdere notenbalken
@cindex meerdere notenbalken en liedteksten

De eenvoudige aanpak met @code{\addlyrics} kan gebruikt
worden voor het plaatsen van liedteksten onder meer dan een
notenbalk.  Hier is een voorbeeld uit Handels
@notation{Judas Maccabæus}:

@lilypond[verbatim,quote]
<<
  \relative c'' {
    \key f \major
    \time 6/8
    \partial 8
    c8 | c8([ bes]) a a([ g]) f | f'4. b, | c4.~ c4
  }
  \addlyrics {
    Let | flee -- cy flocks the | hills a -- | dorn, __
  }
  \relative c' {
    \key f \major
    \time 6/8
    \partial 8
    r8 | r4. r4 c8 | a'8([ g]) f f([ e]) d | e8([ d]) c bes'4
  }
  \addlyrics {
    Let | flee -- cy flocks the | hills a -- dorn,
  }
>>
@end lilypond

Partituren die ingewikkelder zijn dan dit eenvoudige
voorbeeld kun je beter maken door het uit elkaar trekken van
de score structuur en de noten en liedteksten door het
gebruik van variabelen.  Dit wordt behandeld in
@ref{Stukken organiseren met variabelen}.


@seealso
Notatiehandleiding:
@ruser{Vocal music}.


@node De puntjes op de i's
@translationof Final touches
@section De puntjes op de i's

Dit is de laatste paragraaf van het leerboek; het laat zien
hoe je de puntjes op de i's zet voor eenvoudige stukken, en
geeft een inleiding op het vervolg van de handleiding.

@menu
* Stukken organiseren met variabelen::
* Titels toevoegen::
* Absolute notenamen::
* Na het leerboek::
@end menu


@node Stukken organiseren met variabelen
@translationof Organizing pieces with variables
@subsection Stukken organiseren met variabelen

@cindex variabelen
@cindex variabelen, definiëren
@cindex identifiers
@cindex macro's
@cindex variabelen toekennen
@cindex variables gebruiken
@cindex gebruik van variables
@cindex variabelen, toegestane tekens in
@cindex tekens toegestaan in variabelen

Wanneer alle elementen die eerder zijn besproken worden
gecombineerd om grotere bestanden te maken, worden de
muziekuitdrukkingen een stuk groter.  In polyfone muziek met
veel notenbalken, kunnen invoerbestanden heel verwarrend
worden.  Deze verwarring kunnen we verminderen door het
gebruik van @emph{variabelen}.

Met variabelen (ook bekend als identifiers of macro's),
kunnen we ingewikkelde muziekuitdrukkingen in stukken
breken.  Een waarde aan een variabele toekennen gaat as
volgt:

@example
benoemdeMuziek = @{ @dots{} @}
@end example

De inhoud van de muziekuitdrukking @code{benoemdeMuziek} kan
later worden gebruikt door een backslash voor de naam te
zetten (@code{\benoemdeMuziek}, precies als een gewoon
LilyPond-commando).

@c KEEP LY
@lilypond[verbatim,quote]
viool = \new Staff {
  \relative c'' {
    a4 b c b
  }
}

cello = \new Staff {
  \relative c {
    \clef "bass"
    e2 d
  }
}
{
  <<
    \viool
    \cello
  >>
}
@end lilypond

@noindent
De naam van een variabele mag alleen letters bevatten, geen
cijfers, underscores, or of streepjes.

Variabelen moeten gedefiniëerd worden @emph{voor} de
eigenlijke muziekuitdrukking, daarna kunnen ze zo vaak als
nodig worden hergebruikt.  Ze kunnen zelfs worden gebruikt
om de inhoud van een nieuwe variabele te construeren, wat
een manier is om een stuk muziek met veel herhalingen
compacter in te voeren.

@c KEEP LY
@lilypond[verbatim,quote]
trioolA = \times 2/3 { c,8 e g }
maatA = { \trioolA \trioolA \trioolA \trioolA }

\relative c'' {
  \maatA \maatA
}
@end lilypond

Variabelen kunnen worden gebruikt voor allerlei andere typen
objecten in de invoer.  Bijvoorbeeld

@example
breedte = 4.5\cm
naam = "Janneke"
aVijfPapier = \paper @{ paperheight = 21.0 \cm @}
@end example

Afhankelijk van de inhoud kan de variabele gebruikt wonden
op verschillende plaatsen.  Onderstaand voorbeeld maakt
gebruik van de bovenstaande variabelen:

@example
\paper @{
  \aVijfPapier
  line-width = \breedte
@}

@{
  c4^\naam
@}
@end example


@node Titels toevoegen
@translationof Adding titles
@subsection Titels toevoegen

@cindex titel
@cindex kopjes
@cindex titelblok

@funindex \header
@funindex header

De titel, componist, opusnummer, en soortgelijke informatie
worden ingevoerd in het @code{\header}-blok.  Deze bevindt
zich buiten de muziekuitdrukking; het @code{\header}-blok
staat gewoonlijk direct onder het versienummer.

@example
\version @w{"@version{}"}

\header @{
  title = "Symfonie"
  composer = "Ik"
  opus = "Op. 9"
@}

@{
  @dots{} muziek @dots{}
@}
@end example

Als het bestand wordt verwerkt, worden titel en componist en
opus boven de muziek geprint.  Meer informatie over titels
staat in @ruser{Creating titles}.


@node Absolute notenamen
@translationof Absolute note names
@subsection Absolute notenamen

@cindex notenamen
@cindex notenamen, absolute
@cindex absolute modus
@cindex absolute waarden voor toonhoogten
@cindex toonhoogten, absolute waarden
@cindex absolute notenamen

Totnutoe hebben we steeds @code{\relative} gebruikt om
toonhoogten aan te duiden.  Dit is voor de meeste muziek de
eenvoudigste manier van invoeren, maar er is ook een andere
manier om toonhoogten in te voeren: de absolute modus.

Alls je @code{\relative} weglaat, behandelt LilyPond alle
toonhoogten als absolute waarden.  Een @code{c'} betekent
altijd de centrale C, een @code{b} betekent altijd de noot
een stapje onder de centrale C en een @code{g,} is altijd de
noot onderaan de balk bij de bassleutel.

@lilypond[verbatim,quote]
{
  \clef "bass"
  c'4 b g, g, |
  g,4 f, f c' |
}
@end lilypond

Hier is een toonladder over vier octaven:

@lilypond[verbatim,quote]
{
  \clef "bass"
  c,4 d, e, f, |
  g,4 a, b, c |
  d4 e f g |
  a4 b c' d' |
  \clef "treble"
  e'4 f' g' a' |
  b'4 c'' d'' e'' |
  f''4 g'' a'' b'' |
  c'''1 |
}
@end lilypond

Zoals je ziet, behoeft het schrijven van een melodie in de
vioolsleutel nogal wat apostrof-tekens @code{'}.  Kijk eens
naar dit fragment van mozart:

@lilypond[verbatim,quote]
{
  \key a \major
  \time 6/8
  cis''8. d''16 cis''8 e''4 e''8 |
  b'8. cis''16 b'8 d''4 d''8 |
}
@end lilypond

Al die apostrofs maken de invoer onleesbaar en zijn een bron
van fouten.  met @code{\relative} is bovenstaand voorbeeld
een stuk leesbaarder en ook eenvoudiger in te voeren:

@lilypond[verbatim,quote]
\relative c'' {
  \key a \major
  \time 6/8
  cis8. d16 cis8 e4 e8 |
  b8. cis16 b8 d4 d8 |
}
@end lilypond

Als je een fout maakt met een octaveringsteken (@code{'} of
@code{,}) in de @code{\relative}-modus, wordt dat heel snel
duidelijk -- veel noten staan in het verkeerde octaaf.  Als
je in absolute modus werkt, is een enkele octaaffout lang
niet zo goed zichtbaar, en zal dus ook niet zo eenvoudig te
vinden zijn.

Echter, absolute modus is is nuttig in muziek met zeer grote
intervallen en vooral voor lilypond-invoer die met de
computer wordt gegenereerd.


@node Na het leerboek
@translationof After the tutorial
@subsection Na het leerboek

Als je dit leerboek uit hebt, kun je het beste zelf een paar
stukken in gaan voeren.  Begin met het toevoegen van noten
aan een van de @ref{Templates}.  Als je notatie nodig hebt
die niet is behandeld in het leerboek, kijk dan in de
notatiehandleiding, beginnend bij @ruser{Musical notation}.
Al je een stuk wilt schrijven voor een ensemble waarvoor
geen sjabloon beschikbaar is, kijk dan naar @ref{Extending
the templates}.

Zodra je een paar korte stukken hebt geschreven, lees de
rest van de beginnershandleiding (hoofdstukken 3-5).  Je mag
die nu natuurlijk ook best gaan lezen!  Echter, het vervolg
van de Beginnershandleiding veronderstelt dat je vertrouwd
bent met LilyPond-invoer.  Je zou die hoofstukken snel
kunnne doorkijken en later terugkomen als je wat meer
ervaring hebt.

In dit leerboek en in het vervolg van de
beginnershandleiding is een alinea @strong{Zie ook} aan het
eind van elke paragraaf met kruisverwijzingen naar andere
paragrafen: deze kruisverwijzingen kun je beter niet volgen
bij de eerste keer lezen.  Als je de gehele
beginnershandleiding een keer hebt gelezen, wil je wellicht
bepaalde stukken herlezen en kun je deze kruisverwijzingen
bijvoorbeeld volgen voor meer informatie.

Mocht je dat nog niet gedaan hebben, lees @emph{alsjeblieft}
het @ref{Overzicht van handleidingen}.  Er is veel
informatie beschikbaar over LilyPond, dus nieuwkomers weten
vaak niet waar ze precies moeten zoeken.  Als je vijf
minuten uittrekt om die paragraaf goed te lezen, kun je
jezelf uren frustratie besparen met het zoeken op
verkeerde plaatsen!