1 @c -*- coding: utf-8; mode: texinfo; fill-column: 60 -*-
3 Translation of GIT committish: 66dd932f6519b7913400a838c5efbc5407e06cd8
5 When revising a translation, copy the HEAD committish of the
6 version that you are working on. For details, see the Contributors'
7 Guide, node Updating translation committishes..
10 @c Translator: Jan Nieuwenhuizen
11 @c Translation checker:
12 @c Translation checker committish:
14 @include included/generating-output.itexi
19 @translationof Tutorial
22 Dit hoofdstuk is de basisinleiding voor het werken met
26 * Het compileren van een bestand::
27 * Het schrijven van invoerbestanden::
28 * Omgaan met foutmeldingen::
29 * Het lezen van de handleidingen::
32 @node Het compileren van een bestand
33 @translationof Compiling a file
34 @section Het compileren van een bestand
36 Deze paragraaf introduceert het @qq{compileren}---het
37 verwerken van LilyPond-invoerbestanden (geschreven door
38 jouzelf) voor het produceren van uitvoerbestanden.
47 @node Invoer schrijven
48 @translationof Entering input
49 @subsection Invoer schrijven
52 @cindex eerste voorbeeld
53 @cindex voorbeeld, eerste
54 @cindex hoofdlettergevoelig
56 @qq{Compileren} is de term die gebruikt wordt voor het
57 verwerken van een invoerbestand in LilyPond-formaat voor het
58 produceren van één of meer uitvoerbestanden.
59 Uitvoerbestanden zijn gewoonlijk PDF (om te printen of te
60 bekijken), MIDI (om af te spelen), en PNG (for online
61 gebruik). LilyPond-invoerbestanden zijn gewone
64 Dit is een voorbeeld van een eenvoudig invoerbestand:
67 \version "@w{@version{}}"
73 De grafische uitvoer is:
75 @c in this case we don't want verbatim
82 @warning{Noten en liedteksten in LilyPond invoer moeten
83 altijd binnen @w{@strong{@{ accolades @}}} staan. Om
84 ambiguïteit te voorkomen moeten deze accolades altijd los
85 staan, d.w.z. omgeven zijn door witruimte, of aan het begin
86 of einde van een regel staan. In sommige voorbeelden in
87 deze handleiding zijn ze weggelaten, maar vergeet ze niet te
88 gebruiken in je eigen muziek! Voor meer informatie over hoe
89 voorbeelden worden afgebeeld in deze handleiding, zie
90 @ref{Het lezen van de handleidingen}.}
92 LilyPond-invoer is @strong{hoofdlettergevoelig}.
93 @w{@samp{@{ c d e @}}} is geldige invoer; @w{@samp{@{ C D E
94 @}}} zal een foutmelding geven.
99 @subheading Het produceren van uitvoer
102 @cindex muziek weergeven
103 @cindex tekst-editors
105 Hoe je uitvoer produceert, is afhankelijk van je operating
106 systeem en van de programma's die je gebruikt.
111 @ref{MacOS X, @sourceimage{logo-macosx,,,}}
112 @ref{MacOS X, MacOS X} (grafisch)
115 @ref{Windows, @sourceimage{logo-windows,,,}}
116 @ref{Windows, Microsoft Windows} (grafisch)
119 @ref{Commandoregel, @sourceimage{logo-linux,,,}
120 @sourceimage{logo-freebsd,,,}
121 @sourceimage{logo-macosx,,,}
122 @sourceimage{logo-windows,,,}
124 @ref{Commandoregel, Alle operating systemens} (commandoregel)
128 Er zijn verscheidene andere tekst-editors beschikbaar met
129 specifieke LilyPond-ondersteuning. Voor meer informatie,
130 zie @rweb{Eenvoudiger bewerken}.
132 @warning{Als je LilyPond voor de allereerste keer draait,
133 kan dat een minuut of twee duren omdat alle systeemfonts
134 eerst moeten worden geanalyseerd. De volgende keer draait
135 LilyPond veel sneller!}
141 @cindex draaien van LilyPond onder MacOS X
142 @cindex MacOS X, draaien van LilyPond
150 @cindex draaien van LilyPond onder Windows
151 @cindex Windows, draaien van LilyPond
157 @translationof Command-line
158 @subsection Commandoregel
160 @cindex draaien van LilyPond onder Unix
161 @cindex Unix, draaien van LilyPond
165 @node Het schrijven van invoerbestanden
166 @translationof How to write input files
167 @section Het schrijven van invoerbestanden
169 Deze paragraaf introduceert de LilyPond basissyntax om je op
170 weg te helpen bij het schrijven van invoerbestanden.
173 * Eenvoudige notatie::
174 * Werken met invoerbestanden::
178 @node Eenvoudige notatie
179 @translationof Simple notation
180 @subsection Eenvoudige notatie
182 @cindex eenvoudige notatie
183 @cindex notatie, eenvoudig
185 LilyPond kan bepaalde notatie-elementen automatisch
186 toevoegen. In het volgende voorbeeld hebben we slechts vier
187 toonhoogten ingevoerd, maar LilyPond heeft een
188 muzieksleutel, een maatsoort, en nootlengtes toegevoegd.
190 @lilypond[verbatim,quote]
197 Dit gedrag kan worden veranderd, maar in de meeste gevallen
198 zijn deze automatische waarden heel handig.
201 @subheading Toonhoogten
204 @cindex relatieve modus
205 @cindex apostrof, enkel aanhalingsteken
207 @cindex toevallige tekens en relatieve modus
208 @cindex relatieve modus, en toevallige tekens
215 Terminologie: @rglos{pitch}, @rglos{interval},
216 @rglos{scale}, @rglos{middle C}, @rglos{octave},
219 De meest eenvoudige manier voor het invoeren van noten is de
220 @code{\relative} modus. In deze modus wordt het octaaf
221 automatisch gekozen door de aanname dat een opvolgende noot
222 altijd zo dicht mogelijk bij de vorige noot geplaatst moet
223 worden, d.w.z., hij wordt geplaatst in het octaaf dat binnen
224 drie notenbalk-ruimtes ten opzichte van de vorige noot valt.
225 We beginnen met het invoeren van het meest elementaire stuk
226 muziek, een @notation{toonladder}, waarin elke noot precies
227 één notenbalk-ruimte hoger is dan de vorige noot.
229 @lilypond[verbatim,quote]
230 % zet het beginpunt op de centrale C
237 De eerste noot is de @notation{centrale C}. Elke volgende
238 noot wordt zo dicht mogelijk geplaatst ten op zichte van de
239 vorige noot -- of anders gezegd, de eerste @code{c} is de C
240 het dichtst bij de centrale C. Die wordt gevolgd door
241 dichtstbijzijnde D ten opzichte van de vorige noot. We
242 kunnen melodieën maken die grotere intervallen hebben, nog
243 steeds uitsluitend gebruikmakend van de @code{\relative}
246 @lilypond[verbatim,quote]
254 De eerste noot van de melodie hoeft niet te beginnen met de
255 noot die de begintoonhoogte aangeeft. In bovenstaand
256 voorbeeld is de eerste noot -- de @code{d} -- de
257 dichtstbijzijnde D bij de centrale C.
259 Door het toevoegen (of weghalen) van apostrofs @code{'} of
260 komma's @code{,} van het @q{@w{@code{@bs{}\relative
261 c'}}}-commando, kunnen we het beginoctaaf veranderen:
263 @lilypond[verbatim,quote]
264 % één octaaf boven de centrale C
270 Relatieve modus kan aanvankelijk wat verwarrend zijn, maar
271 het is de eenvoudigste manier om melodieën in te voeren.
272 Laten we eens kijken hoe het uitrekenen van relatieve
273 afstanden in de praktijk werkt. Beginnend met een B, die in
274 de vioolsleutel op de middelste lijn staat, kan je een C, D
275 en E bereiken binnen 3 notenbalk-ruimten omhoog, een een A,
276 G en F binnen 3 notenbalk-ruimten omlaag. Dus als de noot
277 na een B een C, D of E is, wordt aangenomen dat die hoger is
278 dan de B, en van een A, G of F wordt aangenomen dat hij
281 @lilypond[verbatim,quote]
283 b c % c is 1 notenbalk-ruimte omhoog, dus de c hoger
284 b d % d is 2 omhoog of 5 omlaag, dus de d hoger
285 b e % e is 3 omhoog of 4 omlaag, dus de e hoger
286 b a % a is 6 omhoog of 1 omlaag, dus de a lager
287 b g % g is 5 omhoog of 2 omlaag, dus de g lager
288 b f % f is 4 omhoog of 3 omlaag, dus de f lager
292 Precies hetzelfde gebeurt als een van deze noten verhoogd of
293 verlaagd is met een kruis of mol. @notation{Toevallige
294 tekens} worden @strong{volledig genegeerd} in de berekening
295 van de relatieve positie. Exact dezelfde
296 notenbalkruimte-telling wordt gedaan voor een noot op
297 willekeurig welke andere plaats op de notenbalk.
299 Om intervallen te gebruiken die groter zijn dan drie
300 notenbalk-ruimten, kunnen we het @notation{octaaf} verhogen
301 door een apostrof @code{'} (of enkel aanhalingsteken) aan de
302 notenaam toe te voegen. We kunnen het octaaf verlagen door
303 een komma @code{,} aan de notenaam toe toe voegen.
305 @lilypond[verbatim,quote]
313 Voor het veranderen van een noot met twee (of meer!) octaven
314 gebruiken we meerdere @code{''} of @code{,,} -- maar let op
315 dat je twee enkele apostrofs of aanhalingstekens gebruikt
316 @code{''} en niet één dubbel aanhalingsteken @code{"}@tie{}!
317 @c " - keeps quotes in order for context-sensitive editor -td
319 @subheading Nootlengten (ritmen)
327 @cindex gepuncteerde noot
328 @cindex lengten noteren
330 Terminologie: @rglos{beam}, @rglos{duration},
331 @rglos{whole note}, @rglos{half note}, @rglos{quarter note},
334 De @notation{lengte} van een noot wordt aangegeven door een
335 getal na de notenaam: @code{1} voor een @notation{hele
336 noot}, @code{2} voor een @notation{halve noot}, @code{4}
337 voor een @notation{kwartnoot} enzovoorts.
338 @notation{Waardestrepen} worden automatisch toegevoegd.
340 Als je geen lengte aangeeft, word te vorige lengte ook
341 gebruikt voor de volgende noot. De lengte van de eerste
342 noot is standaard een kwartnoot.
344 @lilypond[verbatim,quote]
348 a16 a a a a32 a a a a64 a a a a a a a a2
352 Voor het maken van @notation{gepuncteerde noten} voeg je een
353 punt @code{.} toe aan het lengte-getal. De lengte van een
354 gepuncteerde noot moet expliciet worden aangegeven (d.w.z.,
355 altijd ook met een getal).
357 @lilypond[verbatim,quote]
368 @cindex rusten noteren
370 Terminologie: @rglos{rest}.
372 Een @notation{rust} voer je in net zoals een noot met de
375 @lilypond[verbatim,quote]
383 @subheading Maatsoort
390 Terminologie: @rglos{time signature}.
392 De @notation{maatsoort} kun je aangeven met het @code{\time}
395 @lilypond[verbatim,quote]
419 Terminologie: @rglos{clef}.
421 De @notation{sleutel} kun je aangeven met het @code{\clef}
424 @lilypond[verbatim,quote]
438 @subheading Alles samen
440 Hier is een klein voorbeeld dat al deze onderdelen samen
443 @lilypond[verbatim,quote]
457 Notatiehandleiding: @ruser{Writing pitches},
458 @ruser{Writing rhythms}, @ruser{Writing rests},
459 @ruser{Time signature}, @ruser{Clef}.
462 @node Werken met invoerbestanden
463 @translationof Working on input files
464 @subsection Werken met invoerbestanden
467 @cindex haakjes, gekruld
469 @cindex regelcommentaar
470 @cindex commentaar, regel
471 @cindex blokcommentaar
472 @cindex commentaar, blok
473 @cindex hoofdlettergevoelig
474 @cindex witruimteongevoelig
476 @cindex versie aangeven
483 @funindex %@{ ... %@}
485 LilyPond-invoerbestanden lijken op broncodebestanden van de
486 meest gebruikte programmeertalen. Ze bevatten een
487 versie-uitdrukking, zijn hoofdlettergevoelig, en witruimte
488 wordt grotendeels genegeerd. Expressies worden gevormd met
489 accolades @w{@code{@{ @}}}, en commentaren worden aangegeven met
490 @code{%} of @w{@code{%@{ @dots{} %@}}}@tie{}.
492 Als de vorige alinea totale onzin lijkt, geen probleem! We
493 leggen hieronder uit wat al deze termen betekenen:
498 @strong{Versie-uitdrukking}:
499 Elk LilyPond-bestand zou een versie-uitdrukking moeten
500 hebben. Een versie-uitdrukking is een regel die aangeeft
501 voor welke versie van LilyPond het bestand is geschreven,
502 zoals in onderstaand voorbeeld:
505 \version "@w{@version{}}"
508 De versie-uitdrukking wordt altijd helemaal bovenin het
509 LilyPond-bestand gezet.
511 Er zijn twee redenen waarom de versie-uitdrukking belangrijk
512 is. Ten eerste maakt het een automatische update van het
513 invoerbestand mogelijk voor wanneer de syntax van een
514 nieuwere LilyPond-versie verandert. Ten tweede geeft het de
515 LilyPond-versie aan die nodig is om het bestand te
518 Als de versie-uitdrukking wordt weggelaten uit een
519 invoerbestand, zal LilyPond een waarschuwing geven tijdens
520 het compileren van het bestand.
523 @strong{Hoofdlettergevoelig}:
524 het maakt uit of je een letter als kleine letter typt (bijv.
525 @w{@code{a, b, s, t}}) of als hoofdletter (bijv. @w{@code{A,
526 B, S, T}}). Noten zijn met een kleine letter: @w{@samp{@{ c
527 d e @}}} is geldige invoer; @w{@samp{@{ C D E @}}} geeft een
531 @strong{Witeruimteongevoelig}:
532 het maakt niet uit hoeveel spaties (of tabs of nieuwe
533 regels) je invoegt. @w{@samp{@{ c d e @}}} betekent
534 hetzelfde als @w{@samp{@{ c @tie{}} @tie{} @tie{} d e @}} en
543 Het laatste voorbeeld leest natuurlijk erg lastig. Een
544 goede vuistregel is om blokken code in te springen met twee
553 Echter, vele syntactische elementen @emph{moeten} van elkaar
554 gescheiden worden door witruimte. Anders gezegd, witruimte
555 kan altijd worden @emph{ingevoegd}, maar niet altijd worden
556 @emph{weggehaald}. Omdat ontbrekende witruimte voor vreemde
557 foutmeldingen kan zorgen, is het verstandig altijd witruimte
558 te gebruiken voor en na elk syntactisch element,
559 bijvoorbeeld, voor en na elke accolade.
562 @strong{Uitdrukkingen}:
563 om elk stuk LilyPond-invoer moeten @strong{@{@tie{}accolades@tie{}@}}
564 heen staan. Deze haakjes vertellen LilyPond dat de invoer
565 een enkele muziekuitdrukking is, net als de haakjes
566 @code{()} bij wiskunde. De accolades moeten altijd los
567 staan, d.w.z. omgeven zijn door witruimte, of aan het begin
568 of einde van een regel staan om ambiguïteiten te voorkomen.
570 Een LilyPond-commando gevolgd door een enkele uitdrukking
571 tussen accolades (zoals @q{@w{@code{@bs{}relative c' @{
572 @dots{} @}}}}) telt ook als een enkele muziekuitdrukking.
575 @cindex regercommentaar
576 @cindex blokcommentaar
578 @strong{Commentaren}:
579 een commentaar is een opmerking voor de lezer van de
580 muziekinvoer; het wordt genegeerd tijdens het verwerken, dus
581 het heeft geen effect op de geprinte uitvoer. Er zijn twee
582 soorten commentaar. Het procentteken @code{%} markeert het
583 begin van een regelcommentaar; alles na een @code{%} op die
584 regel wordt genegeerd. Een regelcommentaar wordt altijd
585 @emph{boven} de regel geplaatst waar hij bij hoort.
589 % dit commentaar slaat op de B's
593 Een blokcommentaar markeert een heel stuk van de
594 muziekinvoer als commentaar. Alles wat tussen @code{%@{} en
595 @code{%@}} staat, wordt genegeerd. Echter, blockcommentaren
596 kunnen niet worden ge@q{nest}. Dat betekent dat je een
597 blokcommentaar niet binnen een ander blokcommentaar kunt
598 zetten. Als je dat toch probeert, zal de eerste @code{%@}}
599 @emph{beide} blokcommentaren sluiten. Het volgende fragment
600 toont het gebruik van commentaren:
603 % noten voor twinkle twinkle volgen
607 Deze regel, en de noten hieronder worden genegeerd,
608 omdat ze in een blokcommentaar staan.
616 @node Omgaan met foutmeldingen
617 @section Omgaan met foutmeldingen
618 @translationof Dealing with errors
620 @cindex problemen oplossen
621 @cindex oplossen van problemen
623 Soms produceert LilyPond niet de uitvoer die je verwachtte.
624 Deze paragraaf geeft enkele verwijzingen om je te helpen met
625 het oplossen van problemen die je tegen zou kunnen komen.
628 * Algemene tips voor het oplossen van problemen::
629 * Enkele algemene fouten::
632 @node Algemene tips voor het oplossen van problemen
633 @subsection Algemene tips voor het oplossen van problemen
634 @node General troubleshooting tips
636 Het oplossen van LilyPond-problemen kan een uitdaging als je
637 gewend bent aan een grafische gebruikers interface, omdat
638 ongeldige invoerbestanden kunnen worden gemaakt. Zodra dit
639 gebeurt, is een logische aanpak de beste manier om het
640 probleem te identificeren en op te lossen. Enkele
641 richtlijnen om je te helpen dit te leren, worden gegeven in
642 @rprogram{Troubleshooting}.
644 @node Enkele algemene fouten
645 @subsection Enkele algemene fouten
646 @translationof Some common errors
648 @cindex algemene fouten
649 @cindex fouten, algemene
651 Er zijn een paar algemene fouten die moeilijk op te lossen
652 zijn als je alleen afgaat op de foutmelding die wordt
653 getoond. Deze fouten worden beschreven in @rprogram{Common
657 @node Het lezen van de handleidingen
658 @translationof How to read the manuals
659 @section Het lezen van de handleidingen
661 Deze paragraaf laat zien hoe je de documentatie efficient
662 kunt lezen, en introduceert enkele nuttige interactieve
663 functies die beschikbaar zijn in de online-versie.
666 * Weggelaten materiaal::
667 * Klikbare voorbeelden::
668 * Overzicht van handleidingen::
672 @node Weggelaten materiaal
673 @translationof Omitted material
674 @subsection Weggelaten materiaal
677 @cindex hoe de handleidingen te lezen
678 @cindex handleiding, lezen
679 @cindex het lezen van de handleiding
680 @cindex voorbeelden, aanklikbaar
681 @cindex klikbare voorbeelden
682 @cindex tips voor het bouwen van bestanden
684 @cindex bouwen van bestanden, tips
685 @cindex bestanden, tips om te maken
687 LilyPond-invoer moet tussen @code{@{ @}}-tekens of
688 @q{@w{@code{@bs{}relative c'' @{ @dots{} @}}}} staan, zoals
689 we gezien hebben in @ref{Werken met invoerbestanden}. Vanaf
690 nu zullen we dit weglaten uit de meeste voorbeelden in de
691 handleiding. Als je die voorbeelden wilt gebruiken, kun je
692 you de getoonde invoer kopiëren en plakken, maar je
693 @strong{moet} zelf wel @q{@w{@code{@bs{}relative c'' @{ @dots{} @}}}}
698 @dots{}plak hier het voorbeeld@dots{}
702 Waarom laten we die accolades weg? De meeste voorbeelden in
703 deze handleiding kunnen midden in een langer stuk muziek
704 worden ingevoegd. Bij zulke voorbeelden is het onzinnig om
705 @q{@w{@code{@bs{}relative c'' @{ @dots{} @}}}} toe te voegen
706 -- je moet een @code{\relative} niet binnen een ander
707 @code{\relative} zetten! Als we @q{@w{@code{@bs{}relative
708 c'' @{ @dots{} @}}}} om elk voorbeeld heen zouden zetten,
709 zou je een klein documentatievoorbeeld niet zomaar kunnen
710 kopiëren en in een langer stuk kunnen plakken. De meeste
711 mensen willen materiaal toevoegen aan een bestaand stuk, dus
712 zorgen we dat de handleiding daarvoor het meest geschikt is.
714 Verder moet elk LilyPond-bestand eigenlijk ook een
715 @code{\version}-uitdrukking hebben. Omdat de voorbeelden in
716 de handleidingen fragmenten zijn, en geen volledige
717 bestanden, wordt de @code{\version}-uitdrukking weggelaten.
718 Maar je zou er een gewoonte van moeten maken ze in je
719 bestanden op te nemen.
721 @node Klikbare voorbeelden
722 @translationof Clickable examples
723 @subsection Klikbare voorbeelden
725 @warning{Deze functie is uitsluitend beschikbaar in de
728 Veel mensen leren programma's door te proberen en er wat mee
729 te prutsen. Dat kan ook goed met LilyPond. Als je op een
730 afbeelding in de HTML-versie van deze handleiding klikt, zie
731 je de exacte LilyPond-invoer die gebruikt is om die
732 afbeelding te genereren. Probeer het maar met deze
738 c4-\markup { \bold \huge { Klik hier. } }
742 Door het knippen en plakken van het gehele @qq{ly
743 snippet}-gedeelte, heb je een sjabloon om je experiment mee
744 te beginnen. Om precies dezelde uitvoer te krijgen
745 (inclusief regelbreedte en alles), kopiëer alles vanaf
746 @qq{Start cut-&-pastable section} tot aan het einde van het
753 @n ode Keyboard navigation
754 @s ubsection Keyboard navigation
756 @warning{This features is only available in the HTML manuals.}
758 @c TODO: once this is figured out, insert it here.
760 We are currently working on this feature.
763 @node Overzicht van handleidingen
764 @translationof Overview of manuals
765 @subsection Overzicht van handleidingen
767 Er is veel documentatie voor LilyPond. Nieuwe gebruikers
768 weten soms niet helemaal wat ze nu wel en niet zouden moeten
769 lezen, en soms slaan ze essentiële delen over.
771 @warning{Sla liever geen belangrjke delen van de
772 documentatie over. Dat maakt het veel lastiger vinden om
773 het vervolg te begrijpen.}
778 @strong{Voordat je ook maar @emph{iets}} probeert: lees uit
779 de Beginnershandleiding het @ref{Leerboek}, en @ref{Algemene
780 muzieknotatie}. Als je muziektermen tegenkomt die je niet
781 herkent, zoek ze dan op in de @rglosnamed{Top,
785 @strong{Voordat je een heel muziekstuk probeert te
786 schrijven}: lees uit de Beginnershandleiding de
787 @ref{Fundamentele concepten}. Daarna wil je wellicht de
788 relevante delen van de @rusernamed{Top, Notatiehandleiding}
792 @strong{Voordat je de standaarduitvoer probeert te
793 veranderen}: lees uit de Beginnershandleiding over
794 @ref{Tweaking output}.
797 @strong{Voordat je een groot project begint}: lees uit de
798 Gebruikershandleiding @rprogram{Suggestions for writing